قفسه‌نوشت ۲۲۴: نسبت دین و دنیا؛ از عبدالله جوادی آملی

 

این کتاب در واقع جمع‌آوری سلسله صحبت‌های آقای جوادی آملی است در نقد نظریهٔ سکولاریسم. در مجموع کتاب خوبی است اما من چند مشکل اساسی با این کتاب دارم:

نخست و مهم‌ترین مشکل آن که بحث‌ها در مورد مسألهٔ حکمرانی است اما به هیچ وجه انضمامی نیست. نه وقتی در مورد لطمات سکولاریسم بحث می‌شود، معلوم است به چه چیزهایی اشاره می‌شود و نه وقتی که در مورد برکات حکومت دینی بحث می‌شود.

دوم آن که ارجاع‌دهی کتاب به منابع ناقص و گاهی کلی‌گوست. گاهی به فرهنگ‌نامه‌ها ارجاع می‌شود که جای سؤال دارد.

سوم آن که این کتاب قاعدتاً بخشی‌اش تخاطب نسل جوان و دانشگاه‌رفته است اما زبان نوشته زیاده از حد «علمایی» است.

چهارم آن که این نشر اسرا در قلم درشت با فاصله و فهرست چندین صفحه‌ای نالازم انتهای کتاب دیگر شورِ اسراف در کاغذ را درآورده است. مخصوصاً در ایران که هم کاغذ گران است و هم قیمت کتاب تابعی است از تعداد صفحات آن.

 

از این ایرادها که بگذریم، پرسشی شبه‌بنیادین در ذهنم نقش بسته بود که پارسال این کتاب را تهیه کردم و اخیراً سراغ این کتاب رفتم: آن هم این که در جامعه‌ای اگر اقلیت چشمگیر با دین کنار نیایند یا اگر در جامعه‌ای تکاثر نظر باشد و هیچ کس نتواند بر سر یک متن (بگویید قرآن، انجیل یا هر متن مقدسی) به توافق برسد و مثلاً بگویند از کجا معلوم حرف شما درست است، آیا اینجا گروهی حتی اگر از نظر آماری بیش از نیمی از جامعه را تشکیل دهند می‌توانند دیگران را الزام به حکومت دینی کنند؟ و دیگر آن که اگر بخواهند و نتوانند یا با این تکاثر فکری کنار بیایند، راه حل جایگزین برای حکمرانی چیست؟ بالأخره بخشی از ادعای سکولاریسم تکیه بر عرف در حکومت‌داری است و اینجا ظاهراً عرف عمومی حرف برای گفتن دارد. در این مورد خاص، کتاب سکوت کرده است و ظاهراً کارویژهٔ کتاب پاسخ به مسلمان معتقدی است که در مورد سکولاریسم شبهه دارند.
 

پیشنهادی برای امروز

 

مردگان باغ سبز به خاطر همزمانی با سال ۸۸ دچار مشکلاتی در نشر شده بود. ظاهراً باغ سبزی که نویسنده مراد می‌کرده را ممیزی‌چی فهم نکرده است. این رمان را حدوداً ۹ سال پیش خواندم و قاعدتاً جزئیات زیادی از آن در خاطرم نیست؛ خاصه آن که کتاب را از کتابخانهٔ دانشگاه کلمبیا امانت گرفته بودم و الان در دسترسم نیست. مگر آن که در آن اندکی رئالیسم جادویی وجود دارد، از عمد متن داستان به گونه‌ای است که پنداری بایرامی آن را از آذری ترجمه کرده است و مهم‌تر از همه در مورد واقعه‌ای تاریخی در زمان نخست‌وزیری قوام است.

این رمان تصویری دردناک از اتفاقات تجزیه‌طلبان آذربایجانی مشهور به فرقهٔ پیشه‌وری در زمان پهلوی دوم است. شاید دردناک‌ترین صحنهٔ این داستان وقتی باشد که یکی از تجزیه‌طلب‌ها که سودای وفای عهد بیگانه در دل داشت، وقتی فضا برایش روشن شد، جنون گرفت و به خروش رود ارس نگریست و قهقهه زد.

قفسه‌نوشت ۲۲۳: زایشمرگ‌های متن ۳؛ از حمیدرضا شکارسری

 

این کتاب که ظاهراً ادامهٔ چند جلد دیگر است، مجموعه‌ای است از چند شعر کوتاه بی‌وزن به همراه نقد و نظر یک‌صفحه‌ای حمیدرضا شکارسری. ذکر دو نکته را لازم می‌بینم: نخست دست خالی شعر معاصر ما که بسیار دردناک است وقتی می‌بینیم شعر امروز تا این حد کم‌مایه است. دوم این که در روزگار شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ و مجلات آنلاین، جایگاه چنین نوشته‌هایی را به عنوان کتاب نمی‌فهمم. البته تلاش شکارسری قابل تمجید است که مجدانه چنین مجموعه‌ای را فراهم آورده و بخش‌های زیبای شعرها را از این همه مجموعهٔ نحیف شعر امروز استخراج کرده است.
 

قفسه‌نوشت ۲۲۲: سه‌تار؛ از جلال آل‌احمد

 

سه‌تار مجموعه داستان‌های کوتاه جلال آل احمد است که عمدهٔ داستان‌ها در نیمهٔ‌ دوم دههٔ ۱۳۲۰ نوشته شده است. شاید بشود این کتاب را به سه جور مضمون تقسیم کرد: نقد تعصبات و وسواس‌های مذهبی، نقد فضای فقر در ایران با دیدگاه چپ، و سومی تصویرسازی فضای ایران در آن زمانه. در مضمون اول جلال به شدت دچار شعارزدگی و گل‌درشتی است؛ خصوصاً در دو داستان وسواس و سه‌تار. در دومین مضمون تا جایی درخشیده مانند داستان اختلاف حساب اما خوب به سر و شکل داستان‌ها رسیدگی نشده است. مضمون سوم مانند داستان «الگمارک و المکوس» و «لاک قرمز» هم به همان شکل مضمون دوم ناپخته مانده است. آل احمد خیلی زود به دام شعارزدگی می‌افتد و این ضعف اصلی اوست. در این کتاب از این دست شعارزدگی خیلی کم داریم اما ناپختگی روایت در کار او مشهود است. شاید در میان کارهای جلال، پنج داستان پخته‌ترین اثر داستان کوتاه باشد.
 

قفسه‌نوشت ۲۲۱: کلاغمرگی؛ از لیلا کردبچه

 

«برای درخت‌ها»

 

برای درخت‌های کنار جاده فرقی ندارد،
کسی که سفرَست
می‌رود، یا می‌آید
برای من اما فرق زیادی دارند
درختان مسیری که از تو دورم می‌کند
و درختان مسیری که با تو نزدیکم

 

***

 

«کارگران مشغول کارند»

 

شیشه‌های پنجره را پاک می‌کنی
عرق،
بر صورت مات و خستهٔ کارگران برق می‌افتد
و بزرگراه
یکی از همین روزها افتتاح می‌شود

لعنت به جاده مادربزرگ!
لعنت به جاده،
که هر که را تو به دنیا آوردی، او بُرد.

 

***

 

«اتفاق»

اتفاق دردناکی‌سست،
افتادن از چشم تو
بر سر زبان مردم.

در میان شعرهای بی‌مایه‌ای که این روزها می‌بینم، اندک مایه‌های شاعرانه در این مجموعه دیدم. البته جای تأثر است که باید به کم‌مایگی بسنده کنیم.
 

قفسه‌نوشت ۲۲۰: ساکن خیابان ایران؛ از محسن حسام‌مظاهری

 

این کتاب را چند ماه پیش خواندم ولی فرصتی برای نوشتن درباره‌اش نداشتم. با توجه به اتفاقات اخیر نگاهی به نوشته‌های کتاب خالی از لطف نیست. این کتاب شامل مقالات پراکنده اما مرتبطی است که بیشترش در صفحهٔ تلگرام نویسنده موجود است. او در مقالهٔ اولش با اشاره به آرمان‌گرایی نگاه فارابی به تاریخ و جامعه در مقابل واقع‌گرایی ابن خلدون، ایران را از نظر مذهب در شرایطی بینابین این دو می‌بیند که بیشتر رو به مدینهٔ فاضلهٔ فارابی دارد و کشاکش این دو نگاه متباین باعث چالش‌ها و تناقض‌های بسیاری می‌شود که برای برخی‌اش یک اتفاق ظاهراً کوچک تبدیل به انفجار اجتماعی می‌شود. 

اما دو مقالهٔ «شمال مردانه، شمال زنانه» و «گشایش یا تنگنا» که در صفحهٔ شخصی نویسنده در دسترس است، بسیار خواندنی است:

قفسه‌نوشت ۲۱۹: گاف فرهنگ؛ از محمدرضا زائری

 

گاف فرهنگ نوشته‌های پراکنده و کوتاه محمدرضا زائری در مورد فرهنگ است. مانند بسیاری دیگر از کتاب‌های زائری، عنوان کتاب جالب است (گاف هم حرف آخر فرهنگ است و هم واژه‌ای اصالتاً فرانسوی). زائری ادعا می‌کند در بسیاری از زمینه‌های فرهنگی مانند حجاب، موسیقی، کتاب‌خوانی و ازدواج به جای حرف‌های نظری سنگین، نیاز به حرف‌های قابل فهم و به تعبیر من روی زمین داریم. از این جهت از ایشان ممنونیم اما این جور حرف‌ها جایگاهش به نظرم همان نشریهٔ خیمه‌شان یا تلگرام و توئیتر است، نه کتاب. مخاطب کتاب‌خوانی در ایران تقریباً معلوم است و این کتاب نمی‌دانم دقیقاً چه حرفی فراتر از غرهای طی‌ مسیریِ تاکسی دارد که آدم چیزی ازش یاد بگیرد. 
 

قفسه‌نوشت ۲۱۸: تاریخ سیاست خارجی ایران؛ از روح‌الله رمضانی

 

شاید این اولین کتاب مدونی باشد که صرفاً در مورد سیاست خارجی ایران منتشر شده است. تاریخ انتشار آن ۱۹۶۶ است اما اخیراً نشر نی ترجمهٔ آن را عرضه کرده است. رمضانی (۱۹۲۸-۲۰۱۶) به صورت تخصصی همهٔ عمر علمی خود را در دانشگاه ویرجینیا به سیاست و تاریخ معاصر ایران اختصاص داده است و این کتاب حاصل یکی از پژوهش‌های اوست.  بازهٔ تاریخی این کتاب از آغاز صفویه تا پایان پهلوی اول است اما شاید بیشترِ کتاب به دورهٔ پسامشروطه خصوصاً دورهٔ رضاخانی اختصاص دارد. در مجموع آن چه که برمی‌آید آن است که از دید رمضانی به جز معدود پادشاهان بی‌کفایتی مثل مظفرالدین شاه و شاهان قاجار بعد از او، بیشتر بدنهٔ حاکمیت ایران تلاش مشفقانه‌ای برای بهبود وضعیت سیاست خارجی ایران داشته‌اند اما ایران به خاطر جغرافیای خاصش، جایی بود که همیشه مورد تنش دو قدرت روسیه و بریتانیا قرار گرفته است. از نگاه رمضانی در دورهٔ صفویه تعصب شیعی (که دقیقاً توضیح نمی‌دهد منظورش از تعصب شیعی چیست) و ماندن شاهزاده‌ها در حرم‌سراها از ترس آن که مبادا شاه را بکشند به جای آن که آنها را آمادهٔ مملکت‌داری کنند، در دورهٔ قاجار تأکید بر الحاق کشورهای همسایه‌ای که سابق بر این جزو ایران بودند و در دورهٔ مشروطه غیرواقع‌بینی بر اساس توان موجود کشور باعث اتفاقات تلخی مانند عهدنامهٔ ترکمانچای و گلستان و اشغال ایران در زمان جنگ جهانی دوم شد. رمضانی با وجود مخالفت با استبداد رأی شاهان و قائم به فرد بودن تصمیمات ایران، مثبت‌ترین کارنامه را از آن رضاخان می‌بیند و در مجموع، فارغ از نوع سرکوب‌های داخلی و استبداد رأی، رضاخان اولین شاهی بود که توانست ایرانی یک‌پارچه را بنا بگذارد. رمضانی در بسیاری از جاها رضاخان را می‌ستاید اما در زمینهٔ اشتباه محاسباتی او در رابطه با آلمان و عدم انعطافش نظری دیگر دارد. قصه آن است که رضاخان در جهت حفظ بی‌طرفی و آوردن قدرت سوم، آلمان را شریکی برای آبادی ایران برگزید. این انتخاب هم به خاطر خاطرهٔ خوب از شوستر مستشار آمریکایی بود و هم به خاطر آلمان‌دوستی روشنفکران. البته حواشی‌ای هم داشت مانند گریه بر اباعبدالله از سوی یکی از سفرای آلمان در ایران که انگار رگ خواب علمای ظاهربین را پیدا کرده بود و علما در مساجد برای توفیق آلمان دعا می‌کردند. پنداری از غیظ روسیه و بریتانیا امید به آلمان بسته بودند. بریتانیا و روسیه هم با مسأله مخالفتی نداشتند و این کار را برای رضاخان راحت می‌کرد. تا آن که آلمان به روسیه حمله کرد و ورق برگشت. رضاخان با وقت‌کشی بسیار کاری کرد که آخر سر مجبور به استعفا شد. از نظر رمضانی اگر رضاخان در رابطه با آلمان افراط نمی‌کرد، می‌توانست بیشتر حکومت کند و به یکپارچگی ایران خدمت نماید.

 

یکی از جاهای جالب کتاب برای من، پیچیدگی شرایطی بود که زمان اواخر قاجار بر ایران حاکم بود. مثلاً از طرفی شروع قیام جنگل با نیت بازگشت به مشروطه در کنار اقامهٔ عدالت بود اما تحت فشار شوروی میرزا مجبور به کوتاه آمدن در برخی از مسائل می‌شود. در کنارش مشیرالدوله (حسین پیرنیا)، نخست‌وزیر وقت، برای یک‌پارچه کردن ایران و جلوگیری از جدایی‌طلبی چاره‌ای جز سرکوب ندارد کما آن که توانست قیام خیابانی را سرکوب کند. قصه آن است که وضعیت بلبشویی بوده است که به هر کسی در جایگاه خودش می‌شود حق داد که چرا آن گونه عمل کرده است. کشور به صورت مداوم تحت فشار و نیرنگ قدرت‌های خارجی بوده است و در این مسأله حتی حرکت با منافع ملی می‌توانست تبدیل به خلاف منافع ملی شود.

 

در مجموع ترجمهٔ کتاب خوب است اما به نظر می‌رسد جاهایی که نویسنده ارجاع به متن فارسی کرده است، مترجمان متنِ ترجمه‌شده به انگلیسی را به فارسی برگردانده‌اند (دوربرگردان). کاش در این زمینه زمان بیشتری گذاشته می‌شد که اگر با ادبیات همان زمانه نوشته‌ها را بخوانیم، فهم دقیق‌تری از مسأله خواهیم داشت.
 

قفسه‌نوشت ۲۱۷: دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر؛ از محمد قائد

 

«دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» مجموعهٔ مقالاتی است که اولین بار سال ۱۳۸۰ منتشر شده است. مثل همیشه مقالات قائد بی‌پروا، پراطلاعات و خوش‌بیان است. با وجود آن که در بسیاری از جاها با قائد هم‌داستان نیستم و در برخی جاها بی‌پروایی‌اش را در مرز بی‌احترامی می‌بینم (این بی‌احترامی خیلی صریح در مقالات وب‌سایتش مشهود است)، به نوعی نوشته‌هایش تداعی «پادشاه لخت است» دارد برای مخاطب ایرانی که به خیلی از مسائل به دیدهٔ پیش‌فرض ذهنی عرفی نگاه می‌کند. مقالهٔ آخر قائد در یاد احمد شاملو خیلی خواندنی است.

 

قبلاً در مورد کتاب دیگر قائد مفصل‌تر نوشتم: بخوانید.
 

دهه‌ات گذشته مربی

 

یا دلیل المتحیرین

 

بیست و نهم اوت ۲۰۱۲. آسمان را پیمودیم و رسیدیم به نیویورک. تهران شلوغ و نیویورک شلوغ. ما خسته و راه طولانی. همه چیز تازه بود. آغاز رسیدن، تاکسی از بروکلین به کوئینز آمد، و از پل کوئینز-برو وارد محلهٔ هارلم منهتن شد. محله‌ای شلوغ، پر از گرافیتی‌های بی‌سر و ته، فقرایی اکثراً سیاه‌پوست و خیابان‌هایی پر از زباله و شلوغی. به خیابان برادوی خیابان معروف راستهٔ هنرمندان نیویورکی رسیدیم و مقصدمان شد نزدیکی دانشگاه کلمبیا. شهر بوی بدی می‌داد. پنداری لوله‌های فاضلاب زیرزمینی رازی مگو را با تازه‌واردها در میان می‌گذاشتند. ساختمان‌‌ها عمدتاً قدیمی با راه‌پله‌هایی تنگ، درهای فلزی سنگین و رو به آواز درهم خیابان و رفت و آمدهایش. پیاده‌روها پر بود از صندلی‌های چوبی رستوران‌ها و جام‌های شیشه‌ای شرابی که روی میزها برای مهمانان کار گذاشته شده بود. آن چه از آمریکا در انگارهٔ ما بود چیزی بود و نیویورک چیز دیگر. خانهٔ استودیوی اجاره‌ای را که تحویل گرفتیم، چیزی بود شبیه قفس. بعدها اسمش را گذاشته بودم سگ‌دانی. ساختمانی ۱۱۰ ساله (حالا ۱۲۰ ساله) که ما طبقهٔ دومش بودیم. پنجره‌هایی عمودی و تنگ که همه‌اش جز دو تا رو به دیوار کناری باز می‌شد به بهانهٔ راه فرار از آتش، و دو دیگر که روی به خیابان ۱۲۲ نبش خیابان آمستردام باز می‌شد. که شده بود هم‌قد اتوبوس‌های دوطبقهٔ بی‌سقف مخصوص نیویورک‌گردی. آغازش هوایی بس شرجی بدون تهویه در خانه، سپس هوایی بسیار گرفته و کم‌کم زمستان و سرمایش.