به گمانم در کتاب «ایران بین دو انقلاب»، یرواند آبراهامیان اشاره دارد که برای اولین بار فکر ترور و حذف فیزیکی به صورت سازمان‌یافته از سمت گروه اجتماعیون-عامیون که در قفقاز پایگاه داشتند در ایران معاصر شکل گرفت و بعدتر به گروه‌هایی مانند فداییان اسلام و گروه چپ بسط پیدا کرد.
این نوشته در واقع نثرشدهٔ شاهنامه است برای خوانندهٔ تنبلی مثل من که ارادهٔ خواندن اصل را ندارد. بماند که خود این متن هم ۵۵۰ صفحه است و خواندنش برای من در دو نوبت یکی تابستان و دیگری اخیراً در مجموع بیشتر از یک ماه طول کشید.
چند نکتهٔ کوتاه:
۱. این شاهنامه است که نامهٔ شاهان است و بیشتر روایت دست به دست چرخیدن حکومت‌ها. قبل از ساسانیان بیشتر شکل اسطوره‌ای و نزدیک به افسانه‌سرایی دارد ولی بعد از آن بیشتر واقع‌نمایی تاریخ در آن به چشم می‌خورد. به همین خاطر در آن کمتر از زندگی و فرهنگ عامهٔ ایرانی می‌شود فهمید و بیشتر قصهٔ کشمش‌ها بر سر به دست آوردن قدرت دیده می‌شود.
۲. نمی‌‌فهمم چرا این کتاب باید در انتها سرجلد انگلیسی داشته باشد. حالا که دارد چرا باید این طوری نوشته شود:
Shahnameh by Nasr!
آه پروردگارا!
۳. قصهٔ شکست ایرانیان از عرب آن‌طوری که شنیده بودم بسیط نیست و بسیار کوتاه در «آخر شاهنامه» آمده است. اما آن چیزی که هویداست، پادشاهی‌های کوتاه‌مدت و خیانت‌های پیاپی شاهان ساسانی موجب زوال این پادشاهی را فراهم آورده بود. به بیانی دیگر، ساسانیان خود دچار مرگ تدریجی شده بودند.
خب عنوان فارسی کتاب غلط‌انداز است و آدم جا دارد دعا کند حق تألیف بین‌المللی در ایران به رسمیت شناخته شود: حداقلش این که حق اسمی نویسنده رعایت می‌شود. این کتاب تحلیل و خلاصهٔ تاریخ هرودوت است که ویلیام شفرد به انگلیسی نوشته است و حسن افشار ترجمه کرده است. بعد اسم همه آمده است در جلد جز اصل کاری! در ضمن اگر بخواهیم درست ترجمه کنیم تاریخ جنگ پارس با یونان است چرا که آن مملکت اصلاً به اسم ایران شناخته نمی‌شده است.
به قول مرحوم زرین‌کوب در کتاب «روزگاران»، هرودوت چون زمانی که زنده بوده یونانی ولی در مملکت پارس (اشغال‌شده) بوده، غیظی نسبت به ایران و تعصبی برای یونان داشته، و به همین خاطر تاریخش خالی از حب و بغض نیست. شوربختانه ما ایرانی‌ها از قدیم شفاهی بودیم نه مکتوب و غیر از این کتاب و چند منبع نصفه‌نیمهٔ یونانی اطلاعات بیشتری از آن زمان نیست. قصه آن است که حدود ۴۸۰ سال پیش از میلاد مسیح، داریوش هخامنشی تصمیم به اشغال آتن می‌گیرد چرا که هم نقطه‌ای سوق‌الجیشی بوده هم راهی به گشایش غرب برای امپراتوری فارس. وقتی داریوش می‌میرد، خشایارشا تصمیم به ادامه می‌گیرد و همراه با فرمانده لشکرش ماردانیوس (اسم‌ها یونانیزه شده‌اند) به کشورگشایی دست می‌یازد. در نهایت در بخشی از این اتفاقات، قصهٔ شکست لشکر پارسی از ۳۰۰ جنگاور یونانی پیش می‌آید که البته فقط بخش کوچکی از جنگ ممتد چندین‌ساله بوده است. ایرانیان شکستی مفتضحانه می‌خورند که از دید نویسندهٔ آمریکایی آغازی بود بر شکوفایی تمدن غربی در عالم که تا همین الان شاهد برکاتش هستیم.
خب اول آن که این کتاب دغدغهٔ فکری الانم نبود ولی دوست داشتم با توضیحاتی مفصل‌تر به جای پرداختن به جزئیات نه چندان مهم، تصویری روشن از اتفاقات داشته باشم اما مواجه با بسیاری اسم یونانی شهرها و مناطق که نمی‌توانستم درک کنم مثلاً شهر تاسوس کجای الان دنیا می‌شود. فقط دو اطلاعات خیلی بی‌ربط را متوجه شدم: اول این که اصطلاح «بربر» اولین بار به ایرانی‌ها اطلاق می‌شد چرا که از نظر یونانی‌ها پارسیان انگار بر-بر می‌کردند و زبانشان مفهوم نبود (شبیه اصطلاح «عجم» به معنای بی‌زبان). جالب است که این اصطلاح هنوز برای اقوام وحشی به صورت بربریت اطلاق می‌شود. دوم آن که «تلنت» واحد پول یونانیان بوده که بعدها در قرن پانزدهم میلادی معنای «استعداد» در زبان‌های اروپایی گرفت و تبدیل به اسم و فعل و صفت شد.
در مجموع خواندن این کتاب را برای خوانندهٔ عامی چون خودم پیشنهاد نمی‌کنم.
هما کاتوزیان (محمدعلی همایون کاتوزیان) استاد جامعه‌شناسی و اقتصاد دانشگاه آکسفورد یکی از به‌نام‌ترین نویسندگان در حوزهٔ تاریخ تحلیلی ایران معاصر است. این کتاب ترجمهٔ چهار مقاله از اوست که مقالهٔ اول او خیلی معروف شده است. مقالهٔ اول در مورد «ایران جامعهٔ کوتاه‌مدت»، مقالهٔ دوم در مورد «بحران جانشینی و مشروعیت» و سومین مقاله در مورد مشروطیت و آخرین مقاله در مورد ملک‌الشعرای بهار است.
