نمیدانم این کتاب را در دو سال اخیر چند بار خوانده‌ام. شاید جزو ناشعرترین کتاب‌های شعری باشد که دوست‌شان دارم. و از میان این ناشعرها، این یکی به اعتراف پانویس خود شاعر، ناشعرترین است و البته با فضای این روزها شبیه.
می‌توانستیم
در صف‌های نان
قرارهای عاشقانه بگذاریم
در فروشگاه‌های بزرگ، قایم‌باشک بازی کنیم
و در کارخانه‌ها شعر بخوانیم
اگر غم نان نبود
اگر دروغ نبود
این کتاب به تعبیری نقطهٔ تلاقی انواع روش‌های روایت نامطمئن پست‌مدرنی پل آستر است. دیوید استاد دانشگاهی که بعد از فوت ناگهانی همسر و دو فرزندش شدیداً افسرده و منزوی می‌شود، خیلی اتفاقی به فیلم‌سازی از دورهٔ فیلم صامت علاقه‌مند شده، کتابی دربارهٔ او می‌نویسد. آن فیلم‌ساز که سال‌هاست ناپیداست بعد از انتشار آن کتاب سر و کله‌اش پیدا می‌شود. دیوید طی اتفاقاتی به او می‌رسد و بقیه‌اش دیگر لو رفتن داستان است.
آستر باز با هم اندیشه‌های سابق و همان فن‌های همیشگی به سراغ داستان می‌رود. ما نمی‌دانیم کجای روایت درست است و کجایش برساختهٔ ذهن راوی. والبته می‌دانیم که همهٔ روایت برساختهٔ ذهن نویسنده است.
در مقایسه با دو اثر دیگر نویسنده (شهر شیشه‌ای از سه‌گانهٔ نیویورک، و ۴-۳-۲-۱) این کتاب چندلایگی و رمزگونه‌گی کمتری دارد اما با همان سبک آستری مواجه هستیم و زندگی‌های موازی و تلفیق جهان مرده‌ها و زنده‌ها.
اما بخوانید نقد «جیمز وود» از این کتاب در مجلهٔ نیویورکر:
https://www.newyorker.com/magazine/2009/11/30/shallow-graves
مجموعهٔ «سه‌گانهٔ خاورمیانه» را هم می‌شود پیوسته خواند و هم جداجدا. سبک همان سبک گروس است. ترکیبی از خیال، عناصر غیرواقعی و تا حدی شبیه به سبک هندی و البته تصاویر بدیع.
بریده‌ای کوتاه از شعرهای این مجموعه:
«شادی‌های بزرگ ترکم کرده‌اند
و مادرم می‌خواهد
شادی‌های کوچک را کنار بگذارم
سیگار را برمی‌دارم
فندک را برمی‌دارم
و مادرم را کنار می‌گذارم»
یا
«شب است
و چهره‌ام
بیشتر به جنگ رفته است
تا به مادرم»
مجموعهٔ «هر دو نیمهٔ ماه تاریک است» گزیدهٔ شعرهای اوست که هر شعر با نقاشی‌های «مریم قربانی» همراه شده است. اما نمونه‌ای تصویری از این مجموعه:
۱.
از آینهٔ عقب می‌توانی رد چروک دور چشم‌هایش را ببینی. این تمام چیزی است که آینه در اختیارت گذاشته. ماسک روی صورتش حجاب بینی و لب‌هایش شده است. در عکس‌های اینستاگرامش دیده‌ای که بینی‌اش همان چیزی که آن روزها می‌دیدی نیست. و لابد لب‌هایش نباید مانند عکس‌هایش پررنگ باشد. پشت ماسک که این کارها معنایی ندارد. به در صندلی سمت راست تکیه داده است. لابد این راه چندساعته خسته‌اش کرده است. شاید به دنبال نشانه‌ای از آن نیویورکی که در ذهنش بوده می‌گردد. و تو دوست داری به این فکر کنی شاید او می‌خواهد حرفی را از گوشهٔ نم‌خوردهٔ خاطراتش بیرون بکشد و با تو در میان بگذارد. بالأخره سر صحبت را باید باز کنی.
گرد سم خران شما نیز بگذرد
«سیف فرغانی»
گربهٔ وطن
در هجوم عوعو سگان هار ناشناس
در هراس زوزهٔ هزار گرگ ناسپاس
خسته از خروش بادها
خسته از هجوم خاطرات و یادها
دل‌بریده از شکوه روزگار دور
دل‌شکسته از هجوم موش‌های کور
موش‌های کور خانگی
برکنار از عروج لحظهٔ ترانگی
آه و صد دریغ و صد دریغ
موش‌های کور خانگی
بر تن نحیف او خزیده‌اند
و جان خسته‌اش دریده‌اند
۲۶ می ۲۰۲۱
فیلادلفیا
ذکر چند گزاره در مورد این کتاب را ضروری می‌دانم:
نخست آن که من ترجمهٔ انگلیسی این کتاب را خوانده‌ام و شهرت مترجم فارسی آن تأثیری مثبت یا منفی بر قضاوت من نداشته است.
دوم آن که حس من نسبت به این کتاب کاملاً دوپهلو است. از سویی این کتاب عملاً یک سرقت ادبی است از کتاب‌هایی مانند «تفکر سریع و کند» و چند کتاب دیگر. حالا که اسم آن کتاب‌ها آورده بشود (به عنوان ارجاع) از بی‌ارزشی صحبت‌های نویسنده کم نمی‌کند. از سویی دیگر کتاب‌های مذکور خیلی درازدامن هستند اما این کتاب در ۹۹ فصل ۲-۳ صفحه‌ای جمع‌آوری شده و قاعدتاً با حوصلهٔ پیامک‌باز واتس‌اپ‌باز عشق اینستاگرام و توئیتر هم‌خوانی بیشتری دارد.
سوم آن که کتاب هر جایی که عشقش کشیده از تکامل داروینی سخن رانده و جاهایی برای تصویر آدم بی‌منطق از متدینین مثال آورده است. عملاً از این جهت این کتاب خانوادهٔ علم و عالم را با هم پیوندی ناموسی داده است. به قاعدهٔ هر نکته جایی دارد، این نویسنده خواسته حجت را بر همه تمام کند که آری! این‌چنین است برادر! من روشنفکر سکولار لیبرال تکامل‌باور هستم. به همین خاطر این کتاب به اندازهٔ حتی اندکی ارزش علمی ندارد. به صراحت عرض می‌کنم که همان‌طور که با خط بطلان کشیدن بدون دلیل بر نظریهٔ تکامل مشکل دارم (ر.ک. نظرم در مورد کتاب آوینی در مورد غرب) با ربط دادن بی‌ربط هر چیزی به تکامل هم مشکل اساسی دارم. این مسأله، یک فرضیهٔ زیست‌شناسی علمی (یا شبه‌علمی) است و برای رد یا اثبات آن نیاز به گزاره‌های علمی قابل آزمایش است.
چهارم آن که این کتاب پنداری فقط با زاویهٔ دید خرید و فروش سهام نوشته شده است. بله؛ بازار سهام بسیار پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی است. اما همه چیز که بازار سهام نیست. به نظرم نویسنده بایستی دقت بیشتری در انتشار روزمره‌نویسی‌هایش داشته باشد.
خب، این کتاب به درد چه کسی میخورد؟ به درد کسی که بخواهد خلاصهٔ کتاب‌های این موضوع را به شکل یک‌جا ببلعد.
آیا کتاب جذابی است؟ برای من که عادت به تندخوانی و یک‌جاخوانی دارم این کتاب سه ماه خواندنش به طول انجامید. به خاطر آن که کتاب «تفکر سریع و کند» را قبلاً خوانده بودم، تقریباً هیچ حرف جدیدی در این کتاب پیدا نکردم. صرفاً خلاصه‌نگاری‌ای بود از آن یکی دیگر.
اما سؤال آخر درگوشی: چرا کتاب‌های مبتذل این قدر در ایران پرطرفدار می‌شوند؟ در آمریکا از این خبرها اگر هم باشد، به غلظت ام‌القرای جهان اسلام! نیست.
این رمان اولین رمان پس از رمان «دریا» برندهٔ جایزهٔ بوکر از «جان بنویل» نویسندهٔ ایرلندی است. راوی یکی از خدایان یونانی و روایت از فضای یک روز خانه‌ای است که پدر خانواده در حال احتضار است. ظاهراً در این رمان از نمایشنامه‌ای آلمانی الهام گرفته شده و از مفاهیم و نمادهای خدایان یونانی بسیار استفاده شده است. از نظر نثر کار است اما به نظرم می‌آید که نویسنده بیش از اندازه غرق در مسائل فنی شده است و یادش رفته که باید داستان بگوید. در مجموع از این کار ناراضی هستم. شاید انتظاری که رمان فوق‌العادهٔ «دریا» در من ایجاد کرد باعث این نارضایتی باشد: نثر همان نثر عالی است اما داستان بسیار خسته‌کننده و تا جایی قابل حدس است.
پیشنهاد می‌کنم کتاب «دریا» را بخوانید. ظاهراً نشر افق آن را منتشر کرده است.
این مجموعه شامل داستان‌های بلند و کوتاه فئودور داستایوسکی است. این داستان‌ها عبارتند از سه نوولای «همزاد»، «شب‌های روشن»، «یادداشت‌های زیرزمینی»، و دو داستان کوتاه تقریباً بلند! «فرد فروتن» و «رؤیای آدم مضحک».
در همهٔ این داستان‌ها داستایوسکی نشان می‌دهد که در هر گونه‌ای از روایت به ظرائف روان‌شناسی شخصیت واقف است. در «همزاد» فاصلهٔ طبقاتی و مفهوم شرم از خود را نشان می‌دهد. در شب‌های روشن فضای رومانتیستی آن زمان را در شخصیت متجلی می‌کند. یادداشت‌های زیرزمینی نقدی است بر عقل‌گرایی آن دوره و البته پرحجم‌ترین کتاب از نظر محتوا با کوتاه آمدن از داستان‌گویی دقیق. «فرد فروتن» یک داستان روان‌شناسانهٔ دقیق با تعلیقی جالب و فضای روایتی غیرقابل اتکاست. و در نهایت «رؤیای آدم مضحک» نقدی صریح بر فضای علم‌زده و نیست‌انگار جهان پیرامون دارد. همهٔ این داستان‌های خواندنی هستند. «دبورا مارتینسن»، استاد ادبیات روس دانشگاه کلمبیا، در مقدمهٔ این نسخه از کتاب، نقدهای دقیقی بر هر کدام از داستان‌ها نوشته است که پیشنهاد می‌کنم بعد از خواندن هر کدام از آن داستان‌ها، آن نقدها را بیابید و بخوانید.
هر چه بیشتر از داستایوسکی می‌خوانم، متوجه می‌شوم یک سر و گردن از همهٔ نویسندگان کلاسیک بالاتر است. از نظر مضمون بعید می‌دانم مدرن‌ها هماوردش باشند.
این مجموعه داستان را ریچارد فورد در میانهٔ سال ۲۰۲۰ منتشر کرده است. فورد بیشتر به خاطر چهارگانهٔ فرانک بسکومب، که به نظرم اولینش «نویسندهٔ ورزشی» اثری بسیار گرانقدر است، معروف شده است. سبک نویسندگی او معمولاً مخاطبانش را به دو دوسته تقسیم می‌کند. عده‌ای با حساب معروفیت نویسنده سراغش می‌روند و از این که در داستانش هیچ اتفاقی نمی‌افتد مأیوس می‌شوند. دسته‌ٔ دوم قاعدتاً سبک او را می‌پسندند.
فورد نویسندهٔ جمله‌هاست. هر جمله از او به شکلی اقتصادی نوشته شده است. موسیقی درونی جملات کاملاً محسوس است. مانند بحر طویلی که حتی طولانی یا کوتاه شدن جملات بی‌دلیل نیست. بیشتر دغدغهٔ او بحران‌های روحی زندگی آمریکایی‌های سفیدپوست طبقهٔ متوسط است. در کتاب‌های او همیشه نحوی از یأس، پوچی و خستگی معنا می‌شود. این کتاب نیز شبیه بقیهٔ آثار او همین فضا را دارد. فورد در ۷۶ سالگی این کتاب را منتشر کرده است و از نظر جغرافیایی اکثر شخصیت‌های داستانش در فضای نیوانگلند (ساحل شمال شرق آمریکا) زندگی می‌کنند. آدم‌هایی که برای پر کردن خلأهایشان دست به هر کاری می‌زنند از جمله روابط آزاد بدون قید حتی برای مردان و زنان متأهل. زندگی‌ای که برای هر شخصیتی نمود از پوچی بر سر پوچی دارد. زندگی برای شخصیت‌های داستان فورد شبیه به هم هستند. شخصیتی که وکیل است زندگی‌اش را شبیه یک کار اداری پوچ می‌بیند، و برای زنی که هر از گاهی با دوست متأهل جوانی‌اش رابطه دارد مانند کلید الکترونیک اتاق هتلی است که رابطه را در آنجا دارد و دیگر کلید برایش کار نمی‌کند و حس بی‌هویتی حتی در حد ناتوانی در گرفتن وسایلش از اتاق تمام وجودش را می‌گیرد.
در داستان‌های فورد هیچ اتفاق ویژه‌ای نمی‌افتد. اتفاق ویژه همین زندگی پوچ است. همین است که شخصیت داستانش که چندین میلیون پول نقد در حسابش دارد نمی‌داند تکلیفش را با زندگی چیست. اتفاق در جملات و طعنه‌های شبه‌شاعرانهٔ فورد اتفاق می‌افتد. با خواندن این کتاب بار دیگر به ذهنم رسید که دود از کنده بلند می‌شود.
یکی از داستان‌های این کتاب به صورت صوتی در اینترنت موجود است:
https://www.youtube.com/watch?v=rtPPENC1-gY
این رمان در سال ۲۰۱۶ در ترکیه و ترجمه‌اش در سال ۲۰۱۷ در آمریکا منتشر شده است و ظاهراً ترجمهٔ فارسی‌اش نیز موجود است.
این بار اورهان پاموک از داستان‌های اسطوره‌ای استفاده کرده است که داستانش، در عین خلق مضمونی عمیق، فضایی ایجاد کند که مخاطب نتواند به راحتی کتابش را زمین بگذارد، نشان به آن نشان که یادم نمی‌آید آخرین باری که یک کتاب را دو ساعت بدون آن که زمین بگذارم خوانده باشم. در مورد جذابیت داستانی کتاب هر چه بگوییم باعث لو رفتن داستان می‌شود. آغاز رمان طوری است که به شک افتادم که آیا واقعاً این کار را پاموک همین چند سال اخیر منتشر کرده است؟ بعد از نام من سرخ است؟ ظاهراً پاموک علاقه‌ای به پیچیده‌نویسی ندارد. حتی بازی‌های روایت با چندین زاویهٔ دید وجود ندارد و نسبت به دو کار قبلی‌ای که از او خوانده‌ام روایتی ساده‌تر و عامه‌پسندتر دارد. اما کجاست که پاموک را پاموک می‌کند و بقیه را داستان عامه‌پسند دوزاری؟
قبلاً هم به گمانم در مورد کارهای قبلی‌ای که از پاموک خوانده‌ام این مطلب را نوشته‌ام که دغدغهٔ اصلی پاموک جدال تمام‌نشدنی هویت ترکیه معلق بین سنت و تجدد است. در این میانه او گاه چاره‌ای ندارد که از اسطورهٔ همسایه‌اش ایران قرض کند. چه آن که در کتاب «نام من سرخ است» کلاً یک دورهٔ هنرشناسی ایرانی را می‌گذرانیم چه اینجا که داستان «رستم و سهراب» را که نمونهٔ پسرکشی شرق است با داستان «ادپیوس شهریار» که نمونهٔ پدرکشی غربی است تطبیقی معنایی می‌دهد. پسری که پدر را می‌کشد فرزند حرام‌زادهٔ امتزاج جدل‌های تفکر چپ دههٔ هشتاد میلادی و تفکر سرمایه‌داری پس از آن است. گذشته مانند هویتی فراموش‌شده در چاه عمیق استاد محمود چاه‌کن به فراموشی سپرده شده است. انسان فردمحور سکولار معاصر ترکیه هیچ نسبتی با گذشتهٔ خود ندارد و خود را به طور عمیقی گم کرده است و نسل نوظهور ترکیه چاره‌ای جز عصیان بر این گذشتهٔ نوظهور پساآتاتورکی ندارد. انسان نوظهوری که هم خدا را می‌خواهد هم خرما را و نسل نوظهورتری که این تناقض را نمی‌تواند تاب بیاورد.
پاموک، به مثابهٔ یک ترک سکولار، منتقد نظام حکومتی و اجتماعی ایران است. به قول استاد دانشگاهی که راوی با او هم‌صحبت می‌شود: «مگر یادت رفته که توران و روم شاهنامه همین ترکیه است؟» در این داستان راوی (نامطمئن) سری به تهران می‌زند، از وفور کتاب‌های نیچه در فروشگاه‌های خیابان انقلاب متعجب می‌شود. از تعارف‌های عجیب ایرانیان موقع رد شدن از در می‌گوید و از حجاب اجباری زنان و شراب‌نوشی پنهانی طبقهٔ متوسط شاکی است و در نهایت از شباهت بسیار ترک‌ها و ایرانی‌ها می‌گوید. اما به یک چیز اذعان دارد: ایرانی‌ها حتی غرب‌زده‌ترینشان هنوز می‌توانند شاهنامه بخوانند و هر کوی و برزنی حتی در تهران مدرنی که شبیه استانبول شترگاوپلنگ اختلاط و اختلاف سنت و تجدد است اثری از گذشته و تعلق خاطر مردم به گذشته وجود دارد. در اواخر داستان این را به صراحت از زبان پسر می‌خوانیم که او مشکلی با تجدد ندارد. او فقط می‌خواهد «خودش باشد».
پی‌نوشت: کاش فرصت داشتم مفصل‌تر از این کتاب بنویسم.
نوشتن در مورد این رمان بلند خودش یک مقالهٔ بلند چند ده صفحه‌ای را می‌طلبد که فرصت نیست.
کوتاه سخن، آنچه من از خواندن دیگربارهٔ این رمان دریافتم نگاه داستایوسکی به مسألهٔ روان و عقلانیت است. او در دوره‌ای می‌زیست که تفکر عقلانی و گرداندن جامعه بر مدار عقلانیت منفصل باب بود. داستایوسکی روح و عقل را آنچنان درهم‌تنیده می‌بیند که تجلی آن را در رفتارهای ایوان، برادر خداناباوری که می‌گوید اگر خدا نباشد هر چیزی مباح است، می‌بینیم. رفتارهای دیمیتری نیز گونهٔ دیگری از این نمود است. آلکسی که نماد بارز مذهب در این رمان است حرفی در مقابل استدلال‌های ایوان ندارد اما عمل رضایت‌بخش بسیار دارد. ظاهراً داستایوسکی عادت دارد آن چیزی را کمتر به آن معتقد است در قالب شخصیتی پیچیده و قوی بگنجاند و آن که را قبول دارد در قالب شخصیتی معمولاً ساکت.
به معنایی داستان سه (چهار) برادر کارامازوف و پدر را قصهٔ روسیهٔ انتهای قرن نوزدهم دید. روسیه‌ای که در تضادهای بین دین و عقلانیت می‌جنگد و نه می‌تواند به سوی عقل منفصل از دین برود و نه تکلیفش با دین مشخص است (مانند بو گرفتن جسد پدر روحانی زوسیما). پنداری داستایوسکی آیندهٔ تلخی را برای روسیه شبیه به آنچه برادر چهارم برای پدر رقم می‌زند می‌بیند. او خطری بزرگ در مباح بودن هر چیزی بدون وجود خدا و فهم ناقص آن از سوی لایهٔ عامهٔ جامعه حس می‌کند. حتی جایی هشدارهایی نسبت به جنگ در آینده می‌دهد. آخرین صفحات رمان که صحبت‌های آلکسی برای کودکان در مورد مودت است، شاید به گونه‌ای موعظهٔ خیال‌اندیشانهٔ داستایوسکی به جهان باشد.
اما در مورد شخصیت‌های عجیب و غریب داستان‌های داستایوسکی: به نظرم همهٔ این رفتارهای عجیب و البته عمیق شخصیت‌ها را باید در «خانهٔ مردگان» رمان خاطره‌محور داستایوسکی در زندان‌های سیبری جست. رمان مذکور را اخیراً خواندم ولی متأسفانه فرصتی برای نوشتن از آن نداشتم.
سخن آخر آن که، دیگر تردید ندارم خواندن چندبارهٔ داستان خوب خیلی بهتر از خواندن داستان‌هایی است که خیلی هویجوری در بازار کتاب گل می‌کنند.
“It might take years for bad posture to rear its head, but the effects are cumulative. You might feel fine, fine, fine for a long time, and then you go to bend down and pick something up and your back goes into spasm.”
بعد از پانزده سال مجدداً سراغ این کتاب از شهید آوینی رفته‌ام. آنچه آن روزها برایم عجیب و جالب بود ادبیات نیمچه‌نظری یکی از چهره‌هایی بود که معمولاً از او چنین انتظاری نمی‌رفت. بعدتر که با گذشتهٔ آوینی آشناتر شدم تا حدی از آن آشنازدایی کاسته شد.
به خاطر لقب شهادت بر اسم آوینی، چهرهٔ مؤخرتر نوعی‌اش که بیشتر یادآور قشر خاصی از جامعه است و صدالبته روایت فتح، بیشتر جامعه با این وجه از آوینی آشنایی ندارند. این حتی شامل جامعهٔ اصطلاحاً حزب‌اللهی هم می‌شود. احتمالاً خیلی‌ها در مورد گذشتهٔ دورتر آوینی مانند هم‌پالکی بودن با امثال غزاله علیزاده نمی‌دانند و حتی گذشتهٔ نزدیک‌ترش مانند همکاری روزانه با بهروز افخمی و مسعود فراستی را نمی‌دانند. از آن طرف هم بعضی آوینی را تا سطح یک نظریه‌پرداز بالا برده‌اند. انگار نفسِ شهید شدن کم چیزی است، خواسته‌اند با نظریه‌پرداز کردن آوینی به افتخاراتش بیفزایند. آوینی یک هنرمند فیلم‌ساز و روزنامه‌نگار بود که به مسائل جهان دقیق و عمیق می‌نگریست و می‌اندیشید. اما این به معنای نظریه‌پرداز بودن او نیست.
زندگی با تو چه کرد ای عاشق شاعر مگر
کان دل پر آرزو از آرزو بیزار شد
«حسین منزوی»
درد در دوری و دیری در پی دیدار شد
این دل زارم از این تکرارها بیزار شد
از گلویم نفحهٔ داوود را می‌خواستم
هوی و هوی بوف کوری بر تنم رگبار شد
پشت میزم می‌نشینم درهوای زندگی
داغ‌های دور اما در دلم بیدار شد
در پی پرواز بودم در خیال خام خود
خان و مانم مسلخی بود و تنم پروار شد
سرنوشتم را نوشتم بر سیاه دکمه‌ها
از الف جا ماند دارا، تا نوشتم، دار شد
دست‌هایم دوست‌های سال‌های واپسین
مارهای افعی پنهان در دستار شد
سرفرازی خواستم از روزگار اما چرا
این سرم زیر گیوتین زمان سربار شد؟
جان به نرخ روز کندم، نان من آجر که شد
خشت خشت روزگارم بر سرم آوار شد
شاعری شغل بدی هم نیست وقتی عاقبت
جان من در جست و جوی آب و نان بیمار شد
آهن تفتیده‌ای بود این تن زار و نزار
از پس هر آه این جان غرق در زنگار شد
زنگ اول زندگی تعطیل شد تا زنگ درد
صور اسرافیل آمد، درد هم بیکار شد
مرگ شاید آنقدر بد نیست وقتی زندگی
در عبث تکرار شد، تکرار شد، تکرار شد
۲۹ دسامبر ۲۰۲۰
فیلادلفیا، پنسیلوانیا
پی‌نوشت: تمام شد! دفتری که نمیدانم چطوری سر از چمدانم درآورد و سال‌ها پناهگاه خستگی‌ها بود. هر چه سیاه‌مشق کردم سهم آن دفتر بود.
قرص‌های نصفه و نیمه
با عوارض خفیف جانبی
قرص‌های تحت پوشش بیمه
قرص‌های بی‌حجاب
قرص‌های رنگ‌رنگ بی‌حساب
سهم من از این همه
اندکی خمودگی و خواب
دل‌خوشم به این که درد را
با خیال تخت
با سلام قرص‌ها به خواب می‌برم
۱ ژانویه ۲۰۲۱
فیلادلفیا، پنسیلوانیا
پشت بام‌ها سپید
جاده‌های پیش رو سیاه
قد سروها خم از شلوغ برف
بادهای سوزناک
در کمین گونهٔ پیاده‌ها
کفش‌های من
روی لیز ممتد پیاده‌رو
قلب من ولی کنار توست
در همان کویر بی‌نصیب
در پی سراب چشم‌های تو
آسمان کمی کبود
قصهٔ دلم همیشه قصهٔ همان که بود یا نبود
آه باز هم چراغ قرمز است
صبر می‌کنند کفش‌های من
رفته از دلم هر آنچه صبر و آنچه از قرار مانده بود
باز هم چراغ قرمز است
هان!
چراغ راه سبز شد
پیاده‌رو سپید
چشم‌های من سیاه
باز هم به یاد چشم‌هات
مات می‌شوم در این صمیمی غریب
آسمان کبود
پشت بام‌ها سپید
جاده‌های پیش رو…
چشم‌های من…
سرنوشت بی‌نصیب ما…
۱۷ دسامبر ۲۰۲۰
فیلادلفیا، پنسیلوانیا
هر چه روزى آرمان پنداشت، حرمان شد همه
هر چه مى‌پنداشت درمان است، عین درد شد
«قیصر امین‌پور»
باغ سبزم از پس پاییز داغی زرد شد
آسمان آرزو بارید و آهی سرد شد
پر درآوردم پریدم رو به سوی آسمان
در قفس با راه‌راهش بال‌هایم درد شد
خانه‌ام، شیر ژیان سال‌های دوردست
خوار شد، آوار شد، چون گربه‌ای شبگرد شد
چون پرستوها غریبم، هر کجا که می‌روم
قاصدک هستم که با هر باد جانم طرد شد
محتسب من را به ره دید و گریبانم گرفت
روزگاری شد که شادی قابل پیگرد شد
رفت امیدم سفر، هرگز به سویم برنگشت
ناامیدی سرنوشتی بی‌برو برگرد شد
نوش‌دارو دیر شد، حلاج هم بر دار شد
روزگار بی‌مروت، باز هم نامرد شد
۵ سپتامبر ۲۰۲۰
فیلادلفیا، پنسیلوانیا
غروب، جز برای غمگین کردن
به چه درد میخورد؟
«گروس عبدالملکیان»
چه فرقی می‌کند
کجای دنیا باشی
یا
دنیا
کجای دلت
جا خوش کرده باشد
و بغض کجای گلویت را…
گلویت را
به من بسپار
که بخوانم
دلت را…
راستی
به جز تنگ شدن
به چه دردی میخورد؟
آهت را
همراهت را
در راه…
راهت کجاست؟
اصلاً تو کجای این همه هستی
که نیستی
که نیست واژه‌ای
برای گفتن
که نیست لحظه‌ای
برای سرودن
آه…
آه ای سرود ناگزیر
چه فرقی می‌کند
کجای دنیا باشم
من
همین‌جا
با آهم
همراهم!
همراهی؟
۲۱ جولای ۲۰۲۰
فیلادلفیا، پنسیلوانیا
بگذار باران
بنویسد از من
از تحیر
- لکنت بیچارهٔ بیهودگی‌هایم -
این چشم
این ابر عقیمِ رد پای سیل‌های خانمان دل برانداز
این نارفیق اما
در جستجوی سایهٔ خورشید
در آسمان تیرهٔ شب‌های دلتنگی‌ست
بگذار باران
آبرویم را به پای پُرپریشانی تنهایی بریزاند
بگذار پلک پنجره
از چک‌چک یک‌ریز تنهایی
این دل
- کویر لوت باقیمانده در پیکار پوچی را -
بلرزاند
در بیستون
بی خواب شیرین
سی‌پاره را بگذار بر سر
یاد آر آن سوگند عهد باستان را
بنویس بر لوح زمان
آهنگ خیس باز باران را
۱۳ مه ۲۰۲۰
فیلادلفیا
جاده نگذاشت که از فاصله حرفی بزنم
از دل خستهٔ بی‌حوصله حرفی بزنم
جاده نگذاشت که در تاب و تب تنهایی
با تو از پای پر از آبله حرفی بزنم
سخت بود این که تو باشی و نباشم پیشت
سخت‌تر آن که به تو بی‌گله حرفی بزنم
زل بزن به دل زارم: سورهٔ زلزالم
رخصتم ده که از این زلزله حرفی بزنم
کاش دریا شده بودی که من از دلتنگی
چشم در چشم تو در اسکله حرفی بزنم
سوختن مرحلهٔ آخر پروانگی است
شمع شو تا که از این مرحله حرفی بزنم
کاروان رفت و تو در خواب و چه فالی آمد
حافظم گفت از این سلسله حرفی بزنم
بزنم یا نزنم؟ مسأله اما این است
که به تو از غم این مسأله حرفی بزنم
جمعه ۲۵ ژانویه ۲۰۱۹
ساختمان شمارهٔ ۲۱ فیس‌بوک
منلوپارک، کالیفرنیا
حالم چو دلیری‌ست که از بخت بد خویش
در لشکر دشمن پسری داشته باشد
«حسین جنتی»
گنگ است حال روزهای من، چون بغض باران پیش اقیانوس
فانوس سردی در سیاه روز، در دست‌های پیر جالینوس
رؤیای کور سال‌ها رفتن در روزگار سردی لبخند
رؤیای قرص ماه خواب‌آور، یک عمر شب در محضر کابوس
حالم شبیه مرد تنهایی‌ست، در گوشهٔ دنج اتوبوسی
خیره به برف درهٔ گچسر، در گیج و گنگ جادهٔ چالوس
حالم شبیه قهوهٔ تلخی است، در چشم‌های شاعری حیران
در جستجوی واژه‌ای دیگر، هم‌قافیه با واژهٔ مأیوس
آری؛ زمین گردید و ما گشتیم، چون کشتی آواره در طوفان
در آرزوی ساحل امنی، در جستجوی سایهٔ فانوس
چون مرد محکومی که می‌داند، این صبحگاه آخرین اوست
با ماه نجوا می‌کند دائم، یا نور، یا قدوس، یا قدوس
دیگر چه می‌دانم؟ نمیدانم. گنگ است حال روزهای من
در حسرت دیروزهایی دور، دل‌خسته از صدها هزار افسوس
۲۱ نوامبر ۲۰۱۸
ساختمان شمارهٔ ۱۴ فیس‌بوک
منلوپارک، کالیفرنیا
از پشت پنجره
با شیشه‌های دورتر از خواب ماسه‌ها
سرگرم خستگی
انگار می‌کنم
دریاچه خسته است
خمیازه می‌کشد و موج می‌شود
دیوانه در هوس خام ماهتاب
کف بر دهان خسته ریخته و آن جنون شور
بر سنگ‌های خفتهٔ شب
فوج می‌شود
۲۰۱۸
منلوپارک، کالیفرنیا
دلم می‌خواهد
کسی برای دل من سه‌تار بزند
و دلم سه‌تار بزند
چقدر دلم می‌خواهد که
دلم بزند
«بیژن نجدی»
روزی سه‌تاری داشتم
تنها
که یک‌تنه
مدیون تمام درختان جهان بود
حالا
او
تنها
یک‌تنه
در اتاقی کسل
در کنج خستگی‌هایش
سکوتی نمور را
زیر لب می‌خواند
-سکوت سادهٔ نرفتن را-
حالا او
در غربت وطن
و تن من
اینجا
بی تردید چهارراه نواختن
بی تن او
که ارث تمام درختان شهر بود
بی شهر
که سهم من از تمام جهان بود
- راستی
حالا
سهم من از تمام جهان چیست؟
سه‌تار من
آنجا
زیر نگاه هیز موریانه‌ها
چه سکوت سیاهی را
می‌گرید؟
و من
اینجا
شعرهای نگفته‌ام را
به حساب خیابان‌های پر از تردید گذاشته‌ام
به حساب بارانی که
دیگر نمی‌بارد
از آسمان تیرهٔ دیدگانم
به حساب حوصله‌ای
که سرش سال‌هاست
بر دار سرنوشت رفته است
روزی سه‌تاری داشتم
روزی که دیروز بود
و من امروز
ساکن فردایم
پارک اترتون، کالیفرنیا
۳ آگوست ۲۰۱۹
کم پیش می‌آید از داستان کوتاهی خوشم بیاید. این داستان هفتهٔ پیش در نیویورکر منتشر شده است. زیباست. ظاهراً داستانش به صورت صوتی هم در سایتش موجود است.
از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت
حالا سکوت کوچهٔ بن‌بست با من است
آری سکوت، لهجهٔ فریاد یادها
از چند و چون خاطره‌هایی پر از خطر
از گفتگوی این دل تنگ و گذشته‌ها:
آه ای گذشته‌های دور که جا مانده‌اید در
آن روزهای پر از قیل و قال دل
من را رها کنید در این ساکنِ سکوت
اکنون که من به کوچهٔ بن‌بست راضی‌ام
۱۲ ژانویه ۲۰۱۹
منلوپارک، کالیفرنیا
این کتاب را صوتی گوش دادم (به شکل عجیبی رایگان در یوتویب بود و بعید می‌دانم به این راحتی از دست ناشر دررفته باشد). صدای گوینده خوب بود.
در ردهٔ کتاب‌های انگیزشی با حرفهای همیشگی و مبالغه‌هایی که همیشه هست. اصل حرف به نظرم درست است. ترس از شکست، یا بدتر از آن، برچسب زدن شکست به معنای پایان کار، بسیار خطرناک است. نویسنده ۱۵ اصل را ذکر کرده مثل این که به عقب نگاه نکنید و حسرت گذشته را نخورید و امثال این حرف‌ها.
برای من و به خاطر ماهیت شغلم که هوش مصنوعی و آزمایش‌هایش بیشتر با شکست مواجه است تا دستاورد، کتاب خوبی است. تأکید می‌کنم: کتاب نه علمی است و نه واقع‌بینانه گزارش می‌دهد. درست است که ما تقریباً نقشی در به دست آمدن فرصت‌ها یا از دست دادنشان نداریم، اما کاری که می‌توانیم بکنیم تلاش و انتخاب درست است، اما نباید این مسأله را نادیده گرفت که فرصت‌ها گاهی نقش بسیاری بزرگ‌تری از تلاش ایفا می‌کنند. مثلاً کافی است به نسبت رتبه‌های بالای کنکور صادره از مدارس پولی در مقایسه با مدارس رایگان در ایران نگاه کنیم و دستمان بیاید که همه‌اش به تلاش نیست.
برای دیدن زاویهٔ دید مقابل این حرف، کتاب استثناها به شکلی ساده مسألهٔ نقش فرصت‌ها در موفقیت را بیان می‌کند.
دلم برای تو تنگ است، آقای شاعر
که رفتی
از درختان بارور غربت
دختر شکوفه برداری
برنگشتی
که رفتی
روبروی رود غریبه بنشینی
از ماهیان شیمیایی رود
سرفه‌های تازه بشنوی
بر روی نیمکتی بنشینی
به قیمت خون ویتنام
در کنار یادوارهٔ سربازان جنگی
که تنها و تنها
چند هزار نفر را
از آغوش زندگی ربوده است
نشستی
نشنیدی
نخواندی
برنگشتی
دلم برای تو تنگ است آقای شاعر
برگرد
و با شن‌های ساحل آشنا شو
برای ماهیان گیج رفتن‌ات
ترانه‌ای بخوان
به دریا بگو مد نکند
صیاد شب به خانه برگردد
همسرش پابه‌ماه است
یک سبد پری ببخشد به صیاد
که سنگ ساحل را به سینه می‌زند
بیا اصلاً بگو
از شش سالگی دههٔ شصت
تا هفت سالگی دههٔ نود
از یک سالگی کربلای پنج
تا سقط جنین برجام
چند حرف نگفته داری
راستی آنجا اگر باران آمد
بگو آهوهای دشت‌های خانه
تشنه‌اند
به ابر بگو
سوار باد شود
نرگس‌ها چشم به راهند
دلم برای تو تنگ است آقای شاعر
راستی،
شنیده‌ام دیگر شاعر نیستی
و در پایان‌نامه‌ات
از مولوی دفاع کردی
گفتی یا رومی روم، یا زنگی زنگ
گفتی شمس جدی‌جدی گم شده
و گشتی
حتی میان برکهٔ ماهیان سرخ
-بومیان گم‌شده در بلاهت تاریخ-
دلم برای تو تنگ است آقای شاعر
صادره از حوزهٔ سه، بندر نوشهر
به غربت بندری عقیم در اقیانوس اطلس
تابستان ۲۰۱۸
نیویورک
در گوشم نجوا می‌کند: ارزیدن؟ قیمت ارز چند؟ دل خوش سیری چند؟
إِنَّمَا النَّجْوَىٰ مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّـهِ ۚ وَعَلَى اللَّـهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (۱)
هشت.
هشت سال پیش؛ فرودگاه امام خمینی. فرودگاه مصطفی کمال آتاتورک. فرودگاه جان اف کندی.
هشت.
کودکان بزرگ شده‌اند، جوان‌ها مسن، مسن‌ها پیر، پیرها پیرتر و گاهی به حرمت شرف لا اله الا الله.
خبرهای خوبی نمی‌رسد. از کجا؟ از همه جا؛ بیشتر از ایران.
اما یک خبر و نگاه من و بازنگری‌ام: مردم بی‌فرهنگ باز روانهٔ جادهٔ چالوس شده‌اند. خبر از خانواده می‌رسد: وضع افتضاح است. شهر قیامت است. جابهجا ساحل پر از آدم است. کرونا و فاصلهٔ اجتماعی کجا بود؟ بیا و ببین!
پیش‌نوشت
متولد شهر چالوس هستم و تا هجده سالگی، قبل از ورود به دانشگاه، همیشه آنجا بوده‌ام. مثل بسیاری از همشهری‌هایم هنوزاهنوز با مفهوم «تهرانی‌ها» کنار نیامده‌ام: «تهرانی‌ها» یعنی کسانی که پولدارند، آخر هفته‌ها و تعطیلات آوار شهر می‌شوند، باعث شلوغی‌اند، با خودروهای آخرین مدل‌شان و با لباس‌های عجق و وجق‌شان شهر را و فرهنگ بومی شهر را خراب می‌کنند. با پولی که معلوم نیست از کجا به دست آورده‌اند، از بومی‌ها زمین سابقاً کشاورزی می‌خرند و ویلاهای بدقواره می‌سازند. خیلی طول کشید که برای ذهن نوجوان من جا بیفتد بعضی از این «تهرانی‌ها» حتی ساکن تهران نیستند. و بعدتر موقع تعطیلات مرسوم، هم‌خوابگاهی‌ها حتی به شهرهای دور می‌رفتند (مثلاً مشهد) ولی من جرأت رفتن به شهر خودم را نداشتم. مثلاً یک بار که مجبور شدم عید فطر به چالوس بروم، فقط شانزده ساعت در راه بودم: راه بند آمده بود.
میان‌نوشت
اینجایی که زندگی می‌کنم سرسبز است. نزدیکی‌مان برکه و دریاچه کم نیست ولی گاهی آدم دلش می‌خواهد دریا ببیند. مخصوصاً اگر دریایش اقیانوس باشد و اقیانوسش اطلس. گفتیم مردم آمریکا که بافرهنگند و فهیم و الان دریا خلوت است. دیگر نیازی نیست برای چادری دیدن دیگران عینک دودی جوشکاری بزنیم! پس راهی شویم. مسیر یک ساعت و ربع راه است. به ساحل می‌رسیم. جابهجا پر از آدم است. فاصله‌شان چقدر؟ خیلی کم. جمعیت‌شان: خیلی زیاد. بی‌خیال ساحل می‌گوییم در مسیر ساحلی راه برویم. جمعیت بیشتر است. بوی علف می‌آید. احتمالاً علفش ماری‌جوآناست. مغازه‌ها بازند و جوان‌ها علف‌کشان پیاده خیابان را گز می‌کنند. ما به کجا می‌رویم؟ عزم تماشا که‌راست؟ به خانه برمی‌گردیم.
لابد انتظار داشتید بروم از نزدیک عکس بگیرم؟ اگر تصویر را بزرگ‌تر کنید چادرهای ساحل‌نشینان نمایان می‌شود.
تصویر ساحل شمال ایران دیروز به دستم می‌رسد. مقایسه می‌کنم. فاصلهٔ بین افراد کم است اما بسیار بیشتر از ساحل آتلانتیک سیتی نیوجرسی.
پی‌نوشت
چند ماه پیش، به محض بازگشایی دیزنی‌لند در ایالت فلوریدا، در یک روز ۱۵ هزار مبتلای جدید فقط در این ایالت به صورت رسمی گزارش شده است.
کتابی که بعد از سی سال از انتشارش هنوز پرفروش است. برخلاف کتاب‌های این ردهٔ موضوعی، کمتر اهل غلو است. پایبندی به اصول و عدم ورود به مصادیق (همان بکن‌نکن‌های برخی از کتاب‌های این رده) از محاسن این کتاب است. عیب کتاب، مانند دیگر کتاب‌های این موضوع، درازگویی است: می‌شد این مطلب را به جای ۴۰۰ صفحه در ۱۵۰ صفحه گنجاند. بدترش آنکه نسخهٔ ۲۰۲۰ کتاب حاوی افاضات فرزند نویسنده در انتهای هر فصل است.
اما این هفت عادت چیست؟ این هفت عادت به سه بخش تقسیم شده است. سه عادت نخست فردی، سه عادت بعدی اجتماعی و عادت آخر کلی است.
۱. کنش‌گر باشید تا واکنش‌گر
۲. غایت کارها را در نظر داشته باشید
۳. اولویت‌بندی: مهم‌ترین کارها را نخست انجام دهید
۴. تفکر برد-برد
۵. سعی کنید دیگران را نخست بفهمانید، بعد به فکر فهمیده شدن خود باشید
۶. هم‌افزایی کنید
۷. اره را تیز کنید
این‌هایی که نوشتم خلاصهٔ مبتذلی از حرفهای کتاب است. این حرف‌ها البته در بافت نوشته‌های نویسنده جالب‌ترند والا این‌هایی که نوشته‌ام بیشتر به شعار می‌ماند اما وقتی به مثال‌های نویسنده فکر می‌کنیم می‌بینیم که عمل کردن به آن‌ها چندان ساده نیست.
یک نکتهٔ حاشیه‌ای: نویسنده چند جا از کتاب مثال از زندگی انور سادات، رئیس‌جمهور فقید مصر، زده که اول شعار ضد اسرائیل می‌داد ولی بعد به این نتیجه رسید که به نفع خودش و مردمش است که کوتاه بیاید و با اسرائیل دوست شود. اشتباه نویسنده در آن است که خودش حرف کتاب را نقض کرده است. اگر قرار است، طبق گفتهٔ نویسنده، بر اساس اصول تصمیم بگیریم نه ارزش‌های آنی، کار سادات مخالف اصول نوع‌دوستی و مبارزه با ظلم بوده است.
من از نهایت شب حرف می‌زنم
من از نهایت تاریکی
و از نهایت شب
حرف می‌زنم
اگر به خانهٔ من آمدی
برای من
ای مهربان
چراغ بیاور
و یک دریچه که از آن
به ازدحام کوچهٔ خوشبخت بنگرم
«فروغ فرخ‌زاد»
روز از نو، روزی از نو. بازگشت به سبک زندگی نیویورکی. هفته‌ای حداقل یک بار باید جای پارک ماشین را عوض کنم. در محلهٔ ما، هر طرف خیابان هفته‌ای یک و نیم ساعت محض شست‌وشوی هفتگی باید خالی از خودرو باشد. تازه ما خوش‌اقبالیم که در محله‌ای کم‌رفت‌وآمد هستیم و الا در منهتن، همین هفته‌ای یک روز، برای هر طرف خیابان هفته‌ای دو روز است. طرف راست مثلاً دوشنبه و چهارشنبه، طرف چپ یک‌شنبه و سه‌شنبه. موقع ساعت شستشوست که می‌بینی جماعتی توی خودروشان به صورت اصطلاحاً «دوبل» پارک کرده‌اند و نشسته‌اند که جریمه نشوند. پلیس هم به این سبک عادت کرده است. هر روز رأس ساعت مقرری از این بساط‌ها به‌پاست. محلهٔ ما آنقدر وضع بغرنجی ندارد: اگر بتوانم خودرو را آخر هفته که برای خرید یا گردش استفاده می‌کنم، جایی بخوابانم که مخصوص چهارشنبه‌هاست، با خیال راحت دوشنبه ساعت یک ظهر، بعد از اتمام شستشوی طرف دوشنبه‌ها، جای خودرو را عوض می‌کنم و می‌روم سراغ زندگی‌ام تا چهارشنبه که بعدش مهم نیست: هر دو طرف خیابان دست و رویشان را خوب شسته‌اند. مکافات عظمی زمان‌هایی بود که دیروقت از خانه بازمی‌گشتیم. مثلاً شب قدر یک موردش بود. وقتی بازمی‌گشتیم گوش تا گوش جاها پر بودند. گاهی می‌شد حدود چهل دقیقه تا ساعت چهار صبح دنبال جای پارک باشم. ساختمان پارکینگ داشت به قیمت ماهی ۱۶۳ دلار که با هر منطقی گران حساب می‌شود. زیاد پیش می‌آمد که پیاده شوم از خودرو، اندازهٔ جای پارک را بسنجم و چفت تا چفت با ده بیست فرمان عوض کردن خودرو را جا کنم. موقع زمستان هم برای خودش نوبر بود: شهرداری لطف می‌کرد معافیت شستشو می‌داد به خاطر برف. می‌توانست بشوید؟ خیر. روغن ریخته را نذر امامزاده می‌کرد. ما هم همراه با بسیاری دیگر مشغول پارو زدن بودیم برای درآوردن خودرو از حجم زیاد برف.
شب‌های بسیاری
شب‌های تلخ و خستهٔ لم‌داده بر تنهایی دیوار
شب‌های سرشار از فراموشی
کنار سردیِ دم‌نوشِ از بیهودگی بیزار
شب‌های بسیاری گذشت و حرف گنگی
مثل شبه بر جای‌جایِ لحظه‌هایم سایه افکنده است
ای کاش شاعر باشم و
آن حرف ناپیدای پیدا را
چون انفجار بغض بهمن
بر سکوت برف این کاغذ بیالایم
تا این چنین
از اضطراب لحظه‌هایم
حتی به قدر یک رباعی یا غزل
لَختی بیاسایم
سانی‌ویل، کالیفرنیا
۱۵ دسامبر ۲۰۱۹
کوتاه: اتلاف وقت
این چهارمین رمانی است که در سال ۲۰۲۰ نیمه رهایش می‌کنم.
نویسنده‌ای که پس از طلاق به دنبال هویت گمشده‌اش است، همراه چند رفیق علاف‌تر از خودش دل به جاده‌های آمریکا می‌زند. سبک نوشتاری شبیه به همینگوی است. از جایی به بعد می‌فهمی فقط در جاده‌ای و می‌رود و می‌ایستد و می‌رود و می‌ایستد و می‌رود و می‌ایستد و البته وسطش عیش و نوش و ... این وسط زن‌ها هم مانند جسم صلب فرمانبردار مردانند.
دو-سوم خواندم و تمام.
پی‌نوشت: مبحثی است به نام sunk cost fallacy که در کتاب تفکر تند و کند بدان اشاره شده است. به نظرم تمام کردن کتابی که وسطش متوجه می‌شوی به دردت نمی‌خورد از این جنس است. یکی از اشتباهات در خواندن به زور تمام کردن کتابی است که تهش نه لذتی می‌دهد و نه اطلاعات مفیدی.
چند نکتهٔ کوتاه قبل از صحبت (کوتاه) در مورد این کتاب.
این نوع از کتاب‌ها عمدتاً در قفسه‌های کسب‌وکار طبقه‌بندی می‌شوند. معمولاً وقتی نویسنده‌ها پیشینهٔ روان‌شناسی یا روزنامه‌نگاری داشته باشند، در بخش موفقیت و بهبود امور شخصی (self improvement) قرار می‌گیرند. طیف این کتاب‌ها مانند داستان وسیع است و همان‌گونه که مثلاً در داستان از فهیمه رحیمی تا صادق هدایت همه داستان حساب می‌شوند، اینجا هم از «قورباغه را قورت بده» تا «تفکر سریع و کند» در این طیف می‌گنجند. متأسفانه این کتاب‌ها از اغراق یا ساده‌سازی بیش از اندازهٔ مفاهیم خالی نیستند. بعضی مواقع چیزی جز اغراق در آن‌ها یافت نمی‌شود و گاهی قابل تحملند. تجربهٔ شخصی من این است که وقتی نویسنده‌ها استاد دانشگاه در یکی از سه زمینهٔ کسب‌وکار، روان‌شناسی و آموزش باشند، وضع اندکی بهتر است. این کتاب‌ها در غرب طرفدار دارند چرا که در غرب بیشتر افراد اکثر سرمایهٔ زندگی‌شان در کار و موفقیت شغلی است. خانواده به معنای سنتی‌اش و هیئت‌های مذهبی آنقدری در برچسب موفق بودن یا نبودن تأثیر ندارد. از سوی دیگر، اضطراب و عدم امنیت شغلی در غرب بیداد می‌کند. اقتصاد پویاست و همین پویایی زیاد باعث اضطراب می‌شود. مثلاً به طور متوسط میزان ماندگاری هر برنامه‌نویس در یک شرکت سیلیکون‌ولی زیر دو سال است. این‌ها را می‌گویم تا قبل از هر چیز اعلام کنم بسیاری از آموخته‌های این کتاب‌ها به درد ایران احتمالاً نمی‌خورد. جنس مشکلات در ایران بیشتر عدم قطعیت به خاطر ایستایی اقتصاد، تورم بالا، و البته اخیراً تحریم‌های سنگین است.
برگردیم به خود کتاب که نویسنده‌اش استاد کسب‌وکار دانشگاه برکلی است: فرهنگی در آمریکا همگانی است که می‌گوید زیاد کار کن و به دنبال علاقه‌ات باش. حداقل در شغل‌های حرفهای با تخصص پیشرفته این طوری است که خیلی‌ها قید زندگی خانوادگی را می‌زنند، صبح تا شب کار می‌کنند که مثلاً فلان ویژگی فلان محصول فلان شرکت را بهبود ببخشند. نه این که اگر این کار را نکنند محتاج نان شب بشوند. مسأله فضای رقابتی و دنیاگرایی‌ای است که در آمریکا وجود دارد. حرف این کتاب شاید در همین شعار نهفته باشد: «کم کار کن و در کارت غرق شو» [Do less, then obsess]. مخالفت نویسنده در مورد پی گرفتن هدف‌ها نیز است. او می‌گوید هدف باید با «ارزش‌افزایی» هماهنگ باشد. ممکن است هفته‌ای ۷۰ ساعت کار کنید ولی به اندازهٔ ارزشی که با هفته‌ای ۴۰ ساعت می‌شود تولید کرد مفید نباشید. از نگاه دیگر، به قول نویسنده، آدمی مثل پرتقالی است که دیگر از حدی بیشتر قابل چلاندن نیست؛ ذهن انسان تا حدی توانایی فیزیکی ایجاد خلاقیت دارد. بخش‌های دیگر کتاب در مورد «ترمیم دانسته‌ها» با یادگیری مکرر، گزینش هوشمندانهٔ کار، پرهیز از انجام دادن همزمان چند کار (مالتی تسکینگ)، و گزینش هوشمندانهٔ همکاری با دیگران (خود همکاری به خودی خود مهم نیست؛ مهم ایجاد ارزش است) است. فصل آخر کتاب به کیفیت زندگی شخصی می‌پردازد و تأکید می‌کند که ما نباید موفقیت کار را هدف تنها در نظر بگیریم و سلامتی جسمی و کیفیت روابط خانوادگی را زیر پا بگذاریم.
در نگاه اول شاید این حرف‌ها بدیهی بیاید ولی نیست. آنقدری فضای کار در آمریکا پراضطراب است که افراد ناخودآگاه فردگرا، معمولاً مجرد و تک‌بعدی می‌شوند. در مجموع کتابِ خوبی است و در پیوست طولانی‌اش جزئیات آزمایشاتی که بر اساس آن به نتیجه رسیده است آورده شده است. قاعدتاً نباید به این کتاب به صورت یک کتاب علمی نگاه کرد. هر چه باشد کتابی بازاری است که هر چند وقت یک بار خواندن این نوع از کتاب‌ها برای بازنگری فضای حرفهای هر فردی ممکن است مفید باشد.
این کتاب را برای بار دوم خواندم و به نظرم ارزش خواندن دوباره را داشت.
خلاصهٔ مطلب این که یک سر و گردن از رمان‌های فارسی دههٔ نود شمسی بالاتر است. احتمالاً خانم‌ها بیشتر با این کتاب ارتباط برقرار کنند خاصه آن که هم نویسنده و هم سه راوی داستان خانم هستند.
از خوبی‌های داستان مانند روانی متن و قدرت برانگیختن احساسات که بگذریم، ضعف اساسی در پرداخت فضا و شخصیت‌های مرد داستان وجود دارد. این که بسیاری از هم‌نسلان ما مانند نویسنده از وضعیت موجود ناراضی‌اند بحثی نیست و نیز این که آن‌ها که توانسته و خواسته‌اند به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند. نویسنده جزو معدود دخترانی است که در رشتهٔ مکانیک دانشگاه علم و صنعت حضور داشته و فضای دانشکده‌ای که آن موقع معروف به نرکده بوده را برای من که در علم و صنعت درس خوانده‌ام تداعی می‌کند. اما یک لحظه نگاه کنیم و ببینیم درد چیست؟ اشاراتی می‌شود مانند بسته شدن روزنامه و مثلاً این که همهٔ ما نسل کنکوریم و باری به هر جهتیم و ... خب دیگر چه؟ معلوم نیست شخصیت‌ها دردشان چیست که می‌خواهند از وطن بروند. آخر چرا فرانسه؟ به نظر می‌رسد نویسنده دقت کافی در جزئیات فرآیند مهاجرت نداشته است و صرفاً خواسته صدایی باشد برای نسلی که به هر دلیل از کشور گریزانند.
اما یک ضعف کوچک در نام‌گذاری‌ها وجود دارد: ظاهراً اسم‌ها از قصد معنادارند مانند میثاق (میثاق جمعی یک نسل سرخورده)، ارسلان (مرد از کوره‌دررویی که روی زمین زندگی می‌کند و ...)، شبانه (نسل شاملودوست پساشاملو! و البته در تاریکی شب فرورفته)، لیلا (شب)، روجا (روشنایی روز و امیدوار به خروج). اما روجا که رشتی است چرا باید اسم مازندرانی داشته باشد؟ اسم روجا در مازندران پرکاربرد است اما بعید می‌دانم گیلانی‌ها اسم مازندرانی روی خودشان بگذارند.
دیگر فرصت نوشتن قفسه‌نوشت را نداشتم و ننوشتم. پس تلگرافی شکایت می‌نویسم از وضع آشفتهٔ ادبیات داستانی امروز.
چند ماه اخیر اتفاقات پشت سر هم رگباری اتفاق افتاده است و گاهی ذهن می‌خواهد پناه بیاورد به داستان. این جور موقع‌ها زبان نامادری جواب نمی‌دهد. اما زبان مادری...
اولش با «رهش» شروع شد که بدجوری ضدحال بود. تا آمدم احیا شوم «بند محکومین» ضدحالی بود بر ضدحال قبلی. «تاخون» و «چشم‌هایم آبی بود» بدک نبودند ولی جای کار بیشتری داشتند. «برج سکوت» رسماً سه جلد حرافی است. «کتاب بی‌نام اعترافات» حتی ارزش به نیمه رساندن نداشت. و «خاما» اینقدر پر بود از خطاهای فاحش روایت که به نیمه نرسیده به خودم آمدم و گذاشتمش گوشه‌ای.
و حالا در این بی‌کتابی حاصل از قرنطینه، دارم «پاییز فصل آخر سال است» را مجدد می‌خوانم و دوباره می‌فهمم که ظاهراً ایراد از گیرنده نیست، فرستنده‌ها ایراد اساسی دارند.
پ.ن.
۱. پر واضح است که پیشنهادم این بار بر محور نخواندن کتاب‌های نام‌برده‌شده می‌چرخد.
۲. از حق نگذریم «بی‌کتابی» و «عشق و چیزهای دیگر» قابل تأمل هستند و خواندنی.
من از نهایت شب حرف می‌زنم
من از نهایت تاریکی
و از نهایت شب
حرف می‌زنم
اگر به خانهٔ من آمدی
برای من
ای مهربان
چراغ بیاور
و یک دریچه که از آن
به ازدحام کوچهٔ خوشبخت بنگرم
«فروغ فرخ‌زاد»
من از نهایت شب حرف می‌زنم
من از نهایت تاریکی
و از نهایت شب
حرف می‌زنم
اگر به خانهٔ من آمدی
برای من
ای مهربان
چراغ بیاور
و یک دریچه که از آن
به ازدحام کوچهٔ خوشبخت بنگرم
«فروغ فرخ‌زاد»
من از نهایت شب حرف می‌زنم
من از نهایت تاریکی
و از نهایت شب
حرف می‌زنم
اگر به خانهٔ من آمدی
برای من
ای مهربان
چراغ بیاور
و یک دریچه که از آن
به ازدحام کوچهٔ خوشبخت بنگرم
«فروغ فرخ‌زاد»
من از نهایت شب حرف می‌زنم
من از نهایت تاریکی
و از نهایت شب
حرف می‌زنم
اگر به خانهٔ من آمدی
برای من
ای مهربان
چراغ بیاور
و یک دریچه که از آن
به ازدحام کوچهٔ خوشبخت بنگرم
«فروغ فرخ‌زاد»
پارسال همین موقع این مطلب را گذاشته بودم. فکر می‌کنم هنوز موضوعیت داشته باشد:
http://delsharm.blog.ir/1397/12/29/y97
من از نهایت شب حرف می‌زنم
من از نهایت تاریکی
و از نهایت شب
حرف می‌زنم
اگر به خانهٔ من آمدی
برای من
ای مهربان
چراغ بیاور
و یک دریچه که از آن
به ازدحام کوچهٔ خوشبخت بنگرم
«فروغ فرخ‌زاد»
الحمدلله الذی جعلنا من المتمسکین بولایة علی بن ابیطالب و الائمة المعصومین علیهم السلام
سال ۲۰۱۲ که برای ادامهٔ تحصیل به آمریکا مهاجرت کردم، با تصوری خام‌دستانه دربارهٔ تعاملات در سبک زندگی آمریکایی، و البته با چاشنی سنگینی از خستگی از زندگی پرحاشیه در ایران، وارد آمریکا شدم. برای من که حداقل دو سال دوندگی کرده بودم، روز و شب کار کرده بودم و آخرش به خاطر تغییرات ابن‌الوقتی قوانین وثیقهٔ سربازی و بالارفتن ناگهانی قیمت ارز با بدهکاری مالی زیاد به آشنایان پا به آمریکا گذاشته بودم، ناخودآگاه به دنبال آرمانشهری خاصه از جهت علمی در آمریکا بودم که مشاهدهٔ از نزدیک مسائل ریز و درشتی که بسیاری‌شان مستقیماً در زندگی‌ام تأثیر گذاشت و می‌گذارد، تا حد مؤثری مرا غافلگیر کرد و دیدگاهم را به مرور زمان دستخوش تغییر نمود. اولین و شاید سخت‌ترین موردش تعامل با استاد راهنمایی بود که عادت بر این داشت با تنش و فشار با دانشجوهایش رفتار کند. برای منی که در ایران در یک پروژهٔ خصولتی مدیر پروژه بودم، به بالادست‌هایی که برای خودشان کسی بودند گزارش می‌دادم و گاهی آن‌ها را از گزند طعنه‌هایم به خاطر سوءمدیریت‌شان بی‌نصیب نمی‌گذاشتم، برخورد با کسی که شاید تنها حسنش نسبت به من داشتن سن بالاتر و مدرک تحصیلی بالاتر به تبع همان سن بالاتر بود سنگین بود. همزمان با این مسائل، سکونت در شهر نیویورک با همهٔ تبعاتش مانند مشکلات اقتصادی، آب و هوای خشن زمستانی، خانه‌های کم‌کیفیتی که دیگر ابایی نداشتم بهشان بگویم سگ‌دانی، و همهٔ این مسائل مرا واداشت که اوایل سال ۲۰۱۳ میلادی مطلبی را با عنوان «همسفر شراب» بنویسم. آن موقع اصلاً به ساز و کار نوشتن آشنا نبودم. قبلاً در ایران زیاد شعر خوانده بودم و زیاد مشق شعر کرده بودم، ولی وادی نثر جایی نبود که حتی توهمِ ادعا هم در آن برای من محلی از اعراب داشته باشد. ولی آنقدر که حس می‌کردم حرف‌هایم برای بعضی‌ها تازه است، دست از ترس برداشتم و شروع کردم به نوشتن. البته شما که غریبه نیستید، گاهی وسوسه شدم برای جذب کردن مخاطب بگردم دنبال موضوعات خاص‌تر. گاهی برای آن که مطلبی نو پیدا کنم از قصد خودم را می‌انداختم داخل موقعیت‌هایی که بالطبع عادت به چنین تجربه‌هایی نداشتم. تا آن که کم‌کم به تعداد مخاطبان نوشته‌هایم بیشتر از آنچه که فکر می‌کردم اضافه شد. بازخوردهای بیشتر مثبت و گاهی منفی از دوستان و آشنایان و ناآشنایان گرفتم. همه جور بازخوردی داشتم، از این که چرا کلمهٔ نجسیِ شراب در عنوان مطلب است تا آن که چرا یک‌طرفه به قاضی می‌روم و غرب را در بسیاری از نوشته‌هایم یک غول بی‌شاخ و دم نشان می‌دهم. در همین حین بسیار تلاش کردم با ادبیات داستانی بیشتر انس بگیرم، بیشتر بخوانم و حتی مدت نسبتاً طولانی سری به کتاب‌های نویسندگی زدم. همهٔ این‌ها کم‌کم مصادف شد با اوج گرفتن رسانه‌های تلفن همراه مانند گروه‌های تلگرامی و اضافه شدن گروه‌هایی که به صورت منظم و چندنفره شروع به روایت‌گری از غرب می‌کردند. خودم که میانه‌ای با رسانهٔ تلگرام نداشته و ندارم، ولی از طریق همسرم برخی از آن مطالب را می‌خواندم. بیشتر موضوعاتی که در آن مطالب دیده می‌شد برشی بسیار کوتاه از وقایع در غرب بود که به زعم حقیر فقیر سراپاتقصیر بیشتر پسندخورش بالا بود تا آن که اطلاعات عمیقی از غرب بدهد. از حق نگذریم در میانهٔ آن مطالب بعضی‌شان بسیار عمیق بود و قلم بسیار توانا، اما روی سخنم بیشتر در مورد جریان غالب است نه استثنائات. از آن طرف هر چه جلوتر می‌رفتم بیشتر به این نتیجه می‌رسیدم که اگر قرار به روایت‌گری باشد، باید در متن زندگی بگنجد، زیرا اولاً اگر نثر تا حدی جان داشته باشد، رنگ کهنگی زمان در آن تأثیر کمی می‌گذارد و شاید برای پژوهشگران در آینده به درد بخورد. ثانیاً برای کسانی که می‌خواهند از یک مسیر طی‌شده بدانند، به جای به سراغ نتیجه رفتن، آن مخاطبان را با آن تجربهٔ زیستی مواجه می‌کند. به قول استادان داستان‌نویسی به جای آن که بگوییم، نشان بدهیم. این گونه از نوشتن هم حوصله می‌خواست هم نیاز به آوردن جزئیاتی داشت که با احتمال بالایی وارد حریم خصوصی دیگران می‌شد. همهٔ این‌ها را بگذارید کنار خصیصه‌ای به اسم تنبلی که مسلمان نشوند کافر نبیند. و این شد که فاصله‌های نوشتن همسفر شراب آنقدر کم شد که در نهایت ناتمام رها شد.
رخصت بده از کوچه و از در نگویم
از دست‌های بستهٔ حیدر نگویم
آنجا که کوچه معنی‌اش دستان بسته است
آنجا که جان مرتضی از کینه خسته است
این قصه را بگذار تا آخر نخوانم
این اشک دریا می‌شود دیگر نخوانم
پس‌لرزه‌های شانه‌هایش را نگویم
یا غربت دردانه‌هایش را نگویم
دیگر نگویم درد دل با چاه می‌گفت
آری خدا هم در غم او آه می‌گفت
آه از سقیفه از تب دنیاپرستی
از بی‌وفایی و نفاق و کفر و پستی
دیگر نگویم شعلهٔ آتش چه‌ها کرد
آتش چه‌ها با خانهٔ امن خدا کرد
دیگر نگویم چهرهٔ مهتاب نیلی است
دیگر نگویم صورتش زخمی ز سیلی است
وقتی علی آشفته از بغض حسن شد
وقتی که زهرایش به تاریکی کفن شد
دیگر زمان الوداع آخرین است
آری شروع غربت مولا همین است
دیگر خداحافظ توی ای جان و جهانم
ای کاش دیگر بعد تو من هم نمانم
دیگر علی بی تو شکیبایی ندارد
این شانه‌ها دیگر توانایی ندارد
ان‌شاءالله در چند ماه آینده، اگر عمری بود و فرصتی دست داد، از یک سال کار در فیس‌بوک می‌نویسم. اگر هنوز این وبلاگ را دنبال می‌کنید و دنبال نکاتی در مورد آنجا هستید، لطفاً در نظرات بنویسید.
با پای خواب در آن کافهٔ شلوغ، لختی قدم به ساحت رؤیا گذاشتم
دل را در آن هوای پر از هرم التهاب، با های و هوی دلهره تنها گذاشتم
تنهاتر از تمام جهان بود لحظه‌ام وقتی که خواب چشم مرا تا سراب برد
صبح آمد و نشد که بفهمم چگونه من، با پلک روی حرف دلم پا گذاشتم
با بغض گفتمش بنشینیم لحظه‌ای تا فرصتی برای تماشا فراهم است
آمد نشست و به چشمش نگاه... نه! داغی به دل برای تماشا گذاشتم
با استکان چای که بر روی میز بود، رؤیا تمام گشت و به آخر رسید کار
در استکان خاطره‌ام جای چشم‌هاش، چیزی شبیه وسعت دریا گذاشتم
اصلاً نشد که بپرسم که کیست او، در لحظه‌های ساده و بارانی دلم
این قصه زود به آخر رسید و من، تنها قدم به لحظهٔ فردا گذاشتم
فردا دوباره پشت میز نشستم که واژه‌ها از خاطرات گنگ من آواره‌تر شوند
نفرین لحظهٔ بیداری من است، شعری که پیش شما جا گذاشتم
نیویورک؛ جمعه ۲۶ ژانویه ۲۰۱۸
تا حدی دشوار می‌نماید در مورد نویسنده‌ای که «من‌او»یش مرا به رمان‌خوانی ترغیب کرد، و سیاهٔ صدتایی رمان فارسی‌اش مرا به جهان کلاسیک رمان غربی آشنا کرد، و «نشت‌نشا» و «سرلوحه‌ها»یش مرا علاقه‌مند به مقالات فارسی کرد، تند و تیز نوشت. اگر بخواهم در مورد «ر ه ش» صادقانه و خلاصه بگویم همین کافی است که تمام غلط‌های سادهٔ داستان‌نویسی را به سادگی می‌شود در این رمان پیدا کرد. مثلاً چه؟ زنی که شبیه مردها حرف می‌زند (احتمالاً موی فرفری دارد، قد کوتاه و ریش بلند). علاقه دارد فارسی سلیس حرف بزند و از جملات گلستان سعدی استفاده کند اما برای واژه‌های سرراست فارسی انگلیسی بلغور می‌کند، دم به دقیقه شعار بگوید: «.. که مسیر را بازتر کنند که مردم به شهدا برسند و شهدا از انقلاب بودند و انقلاب انفجار نور بود و وسط آن انفجار، نور آینهٔ پدر سویی نداشت...»، از قیود توصیفی بی‌حد و حصر استفاده کند: «علا، همان‌جا با زیرکی گفت»، و گاهی آنقدر اوج بگیرد که مانند روایت‌های خاله‌زنکی شود: «همهٔ اندوهی که در عالم هست، در صورت صفورا جا شده است.» و بدتر آن که حدود صد صفحهٔ بعد خود آن شخصیت صفورا می‌گوید «تمام اندوه عالم را در صورتم می‌بینم.» (بخوانید برای شادی روح «زاویهٔ دید» فاتحه مع الصلوات)، یا توصیفی که تن کل اساتید کلاسیک داستان‌نویسی را در گور لرزاند: «معاون بسیج یک‌هو فرومی‌ریزد.» و شخصیت اول داستان، «لیا»، وقتی خون جلوی چشمش را می‌گیرد رونوشت شعارهای مقالات «نفحات نفت» را در گفت‌وگوها می‌آورد: «مثل مدیرهای سه‌لتی شده‌ای!» که البته در مقاله شعار دادن و بیانیه صادر کردن ایرادی ندارد اما آخر در رمان؟ حالا ای موقع؟ (با لهجهٔ شیرازی). آخرش که خون جلوی چشم نویسنده را می‌گیرد «ارمیا» را از گور دو رمان دیگر درمی‌آورد و غارنشینش می‌کند و گوییا آرمان‌شهر نویسنده را به رخ مخاطب می‌کشاند که راه‌حل لابد غارنشینی است و پاراگلایدرسواری و البته هر وقت تنگت گرفت «روی هوا ش!شیدن» یا همان «ر ه ش».
فراستی، منتقد سینما، جملهٔ کلیشه‌ای جالبی دارد در مورد بعضی آثار، که به نظرم در مورد این رمان هم صادق است: «این کار ماقبل نقد است.» شلم‌شوربایی است از شعارهای «ارمیا»، «من‌او»، «بی‌وتن»، «ازبه»، و الخ. کم مانده بود وسط داستان «درویش مصطفا»ی «من‌او» هم بیاید از آن بالا به طریق «از اون بالا کفتر می‌آیه» تفی نثار شهر تهران کند؛ یا اصلاً یکی از شخصیت‌های «ازبه» بیاید وسط بیانیه‌خوانی «لیا» در محضر شهردار تهران، به روی تبلت جناب شهردار تف بیندازد و بپرسد «آخر تو خلبان بیدی؟». این حجم از بیانیه‌نویسی و سیاست‌زدگی در یک کتاب داستان نوبر است. راستی، خودمانیم‌ها، چرا جایزهٔ جلال را به این کتاب دادند؟
با خودم عهد کرده بودم که برای هر کتابی که می‌خوانم مفصل بنویسم تا این طوری مجبور باشم دقیق‌تر بخوانم. این مطلب نشانی از عهدشکنی‌ست. شاید پاری اوقات مجبور به این کار شوم. و اما بعد؛
اولین رمان جدی بعد از برگزیت که از اولین مجموعه از چهارگانهٔ فصل‌های سال این نویسنده است (به گمانم دو فصل دیگر هم منتشر شده‌اند). رمان شاعرانه با جریان سیال خیال است. گاهی کلمات طنین دارند و آهنگین هستند (چیزی مانند سجع). یکی از نکات جالب در شخصیت‌پردازی رمان توضیح ندادن در مورد نژاد یا حتی تمایلات جنسی شخصیت‌هاست که شاید نشانه‌ای از تأکید نویسنده بر بی‌توجهی به این عنوان‌ها در ارزش‌گذاری بر انسان‌ها باشد.
جدی‌ترین رمان نویسندهٔ اهل چک که قبل از مهاجرتش به فرانسه نوشته شده است. از نظر ادبی کتاب بسیار غنی‌‌ای است ولی به نظرم مبنا کردن بسیاری از مفاهیم داستان بر روی مسائل جنسی و البته نوع نگاه نیست‌انگارانهٔ نویسنده خیلی آزاردهنده است. حتی می‌توانم بگویم نگاه جنسی شخصیت‌های زن داستان مردانه است نه زنانه.
اولین رمان فرنزن منتشرشده در سال ۱۹۸۸. سنت‌لوییس که شهر بیست و هفتم از نظر جمعیتی است با یک کلانتر وارداتی از هند که با جاسوسی در زندگی شخصی مردم و البته روابط منحرف با افراد از طرق مختلف سعی در تلفیق حومه و شهر دارد. جمهوری‌خواه‌ها در مقابلش می‌ایستند و سیاهان همراهی‌اش می‌کنند. این رمان تصویر سیاهی است که فرنزن از آیندهٔ آمریکا دارد. رمان در سال ۱۹۸۴ روایت شده است که به نوعی تداعی‌گر ۱۹۸۴ اورول است. فرنزن در همین اولین رمان نشان داد آیندهٔ روشنی دارد اما پرشخصیتی داستان باعث می‌شود بسیاری از سرنخ‌های داستان گم شود. این داستان تا حدی شبیه به یک رمان پلیسی پرکشش است. اگر کسی بخواهد خانوادهٔ ازهم‌پاشیدهٔ آمریکایی را خوب بفهمد، آثار فرنزن (مخصوصاً سه اثر اخیرش) بهترین گزینه‌ها هستند.
