قفسه‌نوشت ۱۲: مأمور سیگاری خدا؛ نوشتهٔ محسن حسام مظاهری

مأمور سیگاری خدا، تاکسی‌نوشت‌های تقریباً مستند محسن حسام مظاهری است. به این دلیل می‌گویم تقریباً مستند که گاهی تکیه‌کلام‌های مشترک راننده‌ها و مسافران در روایت‌های مختلف آدم را به شک می‌اندازد (مثل «قربون دستت اینجا پیاده می‌شم» حتی از سوی دختر جوانی که حرف کم می‌زد). با آن که نویسنده ادعا می‌کند که هدفش داستان‌نویسی نبوده، آن را در قالب داستانک آورده. با این وجود، هر قالبی قواعد خودش را دارد و متأسفانه نویسنده نتوانسته از پس آن بربیاید. آوردن کلماتی مثل «جوانک» به جای آن که در یک یا دو خط توضیح بدهد و یا «از قیافهٔ طرف پیداست...» باعث می‌شود که برای کسی که زیاد داستان خوانده، این نوشته توی ذوق بزند. هدف من از خواندن این کتاب، مرور فرهنگ زیرپوستی شهر بود (می‌گویم مرور چون زمان روایت‌ها همان موقعی است که من تهران زندگی می‌کردم و هر روز به خاطر کار از تاکسی استفاده می‌کردم). در مجموع کتاب خوبی است ولی بعید می‌دانم رنگ ماندگاری به خودش بگیرد. شاید بعداً برای مطالعات تاریخی به کار بیاید ولی همان طور که در آغاز گفتم، این کتاب قوام کافی برای این که یک کتاب درجه یک باشد، ندارد.

قفسه‌نوشت ۱۱: کاندید؛ نوشتهٔ ولتر

کتابی ممنوعه در دورهٔ خودش و به نقلی پرفروش‌ترین کتاب ممنوعه در فرانسهٔ قرن هجدهم. کاندید (به معنای خوش‌بینی) نوشتهٔ ولتر فیلسوف فرانسوی است. این رمان (یا نوولا) بیشتر به حکایت‌های قدیمی می‌ماند بدون آن که نویسنده به اصول امروزی داستان‌نویسی پایبند باشد. از جهتی با طنز همراه است و مرا به یاد کتاب «مارکو والدو»ی ایتالو کالوینو می‌اندازد. همهٔ هم و غم نویسنده این است که دیدگاه‌های فلسفی لایب‌نیتز را به شوخی بگیرد و راهی برای مخالفت با این نظر که جهان بر نظم و خوبی پیش می‌رود باز کند. کاندید، فرزند ناخلفی است که خاطرخواه مادام کونیوند می‌شود و پدر دختر وقتی متوجه این مسأله می‌شود او را از خانه بیرون می‌کند و آغاز سفرهای کاندید شروع می‌شود. مدتی اسیر بلغارها می‌شود و مدتی تحت مذمت مسیحیان افراطی. مدتی اسیر دست مسلمانان ترک می‌شود و مدتی اسیر زلزلهٔ مهیب پرتغال. تا آن که دوباره به معشوقه‌ش برمی‌خورد که پس از اتفاقات عجیب و غریب، حالا کنیز مشترک یک یهودی و مردی دیگر شده است. او را نجات می‌دهد و اما دست روزگار آن‌ها را به بوئنوس‌آیرس می‌رساند و چاره‌ای ندارد که دوباره از معشوقه‌اش جدا شود و  راهی ال‌درادو می‌شود. جایی که آرمان‌شهر خود را در آن می‌یابد. جایی که همه آزادند که هر عقیده‌ای داشته باشند، خبری از زندان و مجازات نیست و حتی فکر جنگ و جنایت به ذهن کسی خطور نمی‌کند. او آنجا را ترک می‌کند و به اروپا بازمی‌گردد و در این میانه سعی می‌کند که دوباره به معشوقش برسد. در نهایت هم به معشوقش می‌رسد که حالا زشت و آفتاب‌سوخته شده ولی مجبور است که به قول خودش پایبند باشد و با معشوقش در طی داستان، عروس هزارداماد شده است ازدواج کند. در این داستان چند شخصیت کلیدی وجود دارند که هر یک نماد گل‌درشتی هستند از طرز تفکر غالب در زمانهٔ ولتر. کاندید مانند اسمش خوش‌بین است و تحت تأثیر دوست فیلسوفش پنگلاس. هر بلایی که سرش می‌آید باز حس می‌کند که دنیا و مافیها بر نظم و خوبی پیش می‌رود و در میان همهٔ مشکلات نکات مثبتی را می‌بیند. پنگ‌لاس فیلسوفی است که انگار رونوشت لایب‌نیتز است. حتی زمانی که اعدام می‌شود و به خاطر ناشی بودن جلاد جان سالم به درمی‌برد، در مکالمه‌اش با کاندید می‌گوید: «به هر حال، من یک فیلسوفم و نباید به خاطر احساساتم از تفکراتم عقب‌نشینی کنم. مخصوصاً به خاطر این که لایب‌نیتز هرگز نمی‌توانسته اشتباه کند و با وجود این که نظم موجود بهترین چیز دنیاست.» مارتین، دوست کاندید، یک مانوی است و همهٔ جهان را شر می‌بیند. وقتی که کاندید از وجود یک مانوی در دنیای امروز تعجب می‌کند، مارتین دوباره تأکید می‌کند که تفکر مانوی درست‌ترین تفکر است. هر چقدر داستان جلوتر می‌رود، کاندید بیشتر با مارتین همسو می‌شود ولی هیچ وقت حاضر به اذعان در مورد درست بودن فکر مارتین نمی‌کند. بارون، خواهر مادام کونیوند، به شدت به عرف طبقاتی پایبند است و حتی پس از آن که کاندید، او و خواهرش را از بند بردگی و مرگ می‌رهاند باز حاضر به قبول ازدواجشان نیست. شاید مادام کونیوند، نماد آن دنیای زیبایی باشد که ولتر قصد به نقد کشیدنش را دارد. آن وقتی که کاندید ناچار به زندگی با او می‌شود، در مکالمه با دوستش پنگ‌لاس می‌گوید: «بیا در باغمان بکاریم.» پنگ‌لاس می‌گوید: «درست است. وقتی انسان به باغ عدن آورده شد، دلیلش این بود که باید روی زمین کار کند و این ثابت می‌کند که انسان نباید بیکار بماند.» کاندید گفت: «پس بیا بدون هر گونه مشاجره‌ای کار کنیم. این تنها راهی است که می‌شود زندگی را قابل تحمل کرد.»

به نظرم نوع نگاه ولتر فقط با همین داستان عجیب که ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند که حرفش را به اثبات برساند قابل اثبات بوده است. ولی از حق نباید گذشت که این کتاب یکی از نمادهای اصلی عصر روشنگری است. ولتر جهان را سیاه و خشن می‌بیند ولی در عین حال، راه حل را در کار و تلاش می‌بیند و شاید این حرف بعد از دو قرن و نیم از زمان نگارش کتاب، در تمدن غربی بیشتر به چشم بیاید. خاصه آن که این کتاب بسیار کوتاه است، ارزش خواندن دارد.

قفسه‌نوشت ۱۰: فرانکنستاین؛ نوشتهٔ مری شلی

مری شلی، نویسندهٔ کتاب، در خانواده‌ای روشنفکر به دنیا آمد. مادر او جزء اولین زنان فمینیستی بود که در مورد حقوق زنان کتاب نوشت و پدرش هم نویسنده‌ای قابل بود. مادرش موقع تولدش از دنیا رفت و خود او تحت تأثیر رفت و آمدهای گعده‌های روشنفکری قرار داشت. علاوه بر آن، او دچار مشکلات فراوان زایمان شده بود و چند فرزند مرده پشت سر هم به دنیا آورد. کتاب فرانکنستاین (فرانکشتاین) به نوعی محصول دوره‌ای است که عقل‌گرایی و علم‌گرایی مفرط در جامعهٔ غربی به اوج خود می‌رسد و از طرفی دیگر رمانتیسیسم در بین روشنفکران جامعه رواج پیدا می‌‌کند. نکتهٔ جالب توجه این کتاب آن است که نسخهٔ اول این کتاب در هجده سالگی نویسنده منتشر شده بود و مورد اقبال مخاطبان اوایل قرن نوزدهم قرار گرفت. 

ویکتور فرانکنستاین، دانشجوی جوانی است که پس از مطالعات فراوان، موفق می‌شود که موجودی زنده را به وجود بیاورد. موجودی که کریه است و وقتی متولد می‌شود، ویکتور اولین کسی است که از دنیا آمدن او منزجر است. ادامهٔ داستان تعقیب و گریزهای این غول کریه و سازنده‌اش است. غول برای آن که از خالقش انتقام بگیرد، شروع به قتل دوستان و نزدیکانش می‌‌کند و تنها خواسته‌اش از سازنده‌اش این است که برای او جفتی از جنس لطیف بسازد تا از تنهایی درآید. با وجود جالب بودن پی‌رنگ مرکزی داستان، این داستان آنقدرها که باید از روایت محکمی برخوردار نیست. البته این واقعیت که این داستان را یک زن هجده ساله نوشته است (و نه مثلاً داستایوسکی در اوج دوران نویسندگی‌اش) باعث می‌شود که کمتر در این مورد سخت بگیریم.آنقدری که نویسنده روی تنهایی این غول تمرکز می‌کند باعث می‌شود که مخاطب پیام اصلی داستان را فراموش کند. خود من، اواخر داستان برای انزوای غول ناراحت‌تر شدم از مرگ نویسنده از غصهٔ از دست دادن اطرافیانش به دست غول! در مجموع، این رمان، جزء تأثیرگذارترین رمان‌های قرن نوزدهم در نقد عقل‌گرایی مطلق غرب است و هنوز که هنوز است مخاطب دارد و چه بسا بسیاری از داستان‌های علمی-تخیلی از روی این کتاب مشق کرده باشند. خواندن این رمان کوتاه (در نسخه‌ای که من دارم خود داستان فقط ۱۹۶ صفحه است)، خالی از لطف نیست ولی می‌توانست خیلی بهتر از این باشد.

قفسه‌نوشت ۹: رستاخیز کلمات؛‌ نوشتهٔ محمدرضا شفیعی کدکنی

این کتاب مجموعه‌ای از درس‌گفتارها به علاوهٔ چند مقالهٔ ترجمه‌ای از دیگران و چند مقالهٔ پراکنده از خود نویسنده است. در این کتاب، مانند «صور خیال در شعر فارسی»، همچنان نویسنده بر نگاه قالبی بر ادبیات می‌تازد (۱-۲)، اما به جد معتقد است که نگاه صورت‌گرایانه راهگشای نقد ادبی است و البته ریشه در گذشتهٔ ادبی ما نیز دارد (۳) و حتی بعضی از حرف‌هایش در کتاب «صور خیال...» را پس می‌گیرد (۴). گرچه او معتقد است که نباید در مسألهٔ صورت‌گرایی دچار افراط شد (۵) اما در جای جای کتاب حرف‌هایش حاکی از آن است که به صورت (فرم) اصالت می‌دهد (۶-۱۱). در ادامه، به بررسی ابعاد مختلف صورت‌گرایی می‌پردازد و بیشتر از همه در مورد تأثیر شگرف آشنایی‌زدایی صحبت می‌کند (۱۲-۱۴) و حتی اعتقاد دارد که شعرهای بدی که ماندگار شدند حتماً نحوی از آشنایی‌زدایی در خود داشته‌اند (۱۵). بخش دیگری از درس‌گفتارها در مورد «وجه غالب» در نظریهٔ صورت‌گراست. سپس در مورد پیام و نظام شعر صحبت می‌کند و با مثال آوردن از دوگانهٔ فروغ و شاملو (۱۶) به این نکته تأکید می‌کند که نوع خاص زبان شعر (این که مثلاً روزآمد باشد) لزوماً دلیل خوب بودن یا نبودن اثر ادبی نیست. مثلاً، به اعتقاد او شعر بهار نمونهٔ خوبی از شعر سترگ است که با وجود زبان کهن، از شعریت بالایی برخوردار است. او در مورد نیما این نظر را دارد که نیما شعر از پیچیدگی بیهودهٔ دوران قبل خود نجات داد و به سادگی شعر قرن چهارم و پنجم بازگرداند (۱۷). 

همان گونه که پیشتر اشاره شد (۵)، یکی از اهداف نویسنده واکاوی فرهنگی ادبیات ماست. همین جاست که او وارد بحث مناقشه‌برانگیزی می‌شود و ادعا می‌کند که بالندگی فرهنگی-ادبی نیازمند آزادی فکری جامعه است و چیرگی تفکر اشاعره (و شبه‌اشاعره بعد از غلبهٔ شیعه در ایران)، باعث نوعی از انجماد فکری شده است (۱۸-۲۰). با احترامی که برای استاد شفیعی کدکنی قائلم و به عنوان یک مخاطب عامی، به هیچ وجه نمی‌فهمم که چطور ایشان دورهٔ‌ قرن سوم تا پنجم ایران را دورهٔ «اومانیسم» می‌خوانند (ر.ک. ص ۲۵۱). به نظرم شبیه چنین برداشت نادرستی را (البته بدون آوردن عنوان اومانیسم به صراحت)، زرین‌کوب در کتاب «کارنامهٔ اسلام»ش داشته است.

در مجموع کتاب بسیار جذابی بود که نمی‌شد به راحتی زمینش گذاشت. به غیر از برخی از بخش‌های کوتاه در مورد زندگی نظریه‌پردازان روس، بقیهٔ بخش‌ها برای من آموزنده بود. این چندمین کتابی است که از انتشارات سخن به دستم رسیده و صفحه‌آرایی پیش‌پا افتاده و نگارش پر از اشتباهش مرا آزار داده. حیف این متن خوب با این صفحه‌آرایی ضعیف. (ارجاعات در ادامهٔ مطلب)

قفسه‌نوشت ۸: شجره‌نامهٔ یک جن؛ سرودهٔ علیرضا بدیع

علیرضا بدیع، پس از انتشار اولین مجموعه‌اش «پنجره‌های بی‌پرنده»، خودش را به عنوان یک شاعر جوان ولی جدی در زمینهٔ غزل معرفی کرد. غزل‌هایی شبه‌قدیمی با واژه‌هایی مثل پری از جمله وجه غالب کارهای اوست. به نظرم این کتاب، ادامهٔ کارهای قبلی علیرضا بدیع است که البته بدعت‌های زبانی جالبی هم دارد.

به دست آور دل آن شوخ ترسا را به لبخندی

به ترفندی سر این شیخ ترسو را به چنگ آور

مضمون بیشتر اشعار در این کتاب، عاشقانه است و عاشقانه‌اش هم برای کسی است که «خنده‌هایم را گرفت» و «سر تا قدمش چون پری از عیب بری بود» ولی کتاب «به او تقدیم نمی‌شود.» مضامین اشعار آنقدری به هم شبیهند که می‌شود همه را بی‌وقفه پشت سر هم خواند و حس کرد که شاعر از یک قالب تازه به اسم «غزل-پشت-سر-هم» استفاده کرده است. در جاهایی البته با تصاویر بسیار زیبا مواجه می‌شویم. مثلاً در بیت زیر، یک تصویر کامل و گویا وجود دارد. آشنایی‌زدایی جالبی که با تشخیص در مورد جالباسی به وجود آمده و تناقض تلخ بودن عطر و خاطره‌ای که روی پیراهن‌ها مانده.

گریه کردم بی تو روی شانه‌های جالباسی

عطر تلخت مانده روی تک تک این پیرهن‌ها

یا در بیت زیر، که دوباره با یک تصویر کامل در بیت مواجهیم:

حوض بی‌ماهی، حیاط برگ‌ریزان، چای بدطعم

باز با گلپونه‌ها، من مانده‌ام تنهای تنها

در مجموع و با توجه به همهٔ این نوآوری‌ها، این کتاب آن «آن»ی را که باید داشته باشد ندارد. و البته متأسفانه سال‌هاست که در بین شعرهای امروز می‌گردم که مجموعهٔ شعری بیابم که این‌گونه باشد، نه در حد شعر حافظ، حتی در حد «حجم سبز» سپهری یا «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» فرخزاد ولی هر چه بیشتر می‌گردم، کم‌تر پیدا می‌کنم.

در پایان کتاب، غزلی بازنویسی‌شده از بیست سالگی شاعر است که به نظرم از غزل‌های جدیدش دل‌نشین‌تر است. شاید وزن بلند مصرع‌ها و شبه‌روایت موجود در غزل آن را برایم جذاب کرده باشد.

اندوهِ پشت پنجره، گلدانِ در گلو... حتا اتاق با نی و سنتور گریه کرد

مردی که ابر بود ـپریشان و نابه‌جاـ، آن شب به چارگوشهٔ ماهور گریه کرد

 

در گیر و دار کشف دموکراسی و حجاب، بابابزرگ عاشق خاتون شهر شد

دور از دولول سر پر داروغهٔ دروغ، در کوچه‌باغ‌های نشابور گریه کرد

 

کم‌کم به گریه فارغ از این ماجرا نشد، کنج اتاق با دف و نی هم‌صدا نشد

در روشنای میکده ـ بی ترس محتسب ـ مشروب خورد و حبهٔ انگور گریه کرد

کم کم شراب نیز از این قصّه پا کشید، کارش به «شیره‌خانهٔ آمیرزا» کشید

این داغ را که با منقل در میان گذاشت، تریاک سوخت تا ته و وافور گریه کرد

 

از پیرمردها که بپرسی هنوز هم، او را به دل سپردگی‌اش یاد می‌کنند

او را که بی‌قرار سواری به شکل مرگ، یک عمر پشت پنجره کافور گریه کرد

 

حالا زمان گذشته و من بیست‌ساله‌ام... در ابتدای راهم و ابری مچاله‌ام

بابابزرگ! یک نفر از خاندان تو، امروز با ترانهٔ منصور گریه کرد 

قفسه‌نوشت ۷: انتظارات بزرگ؛‌ نوشتهٔ چارلز دیکنز

۰

این کتاب یک شاهکار است. اگر انگلیسی را خوب می‌فهمید، اصلش را بخوانید.

۱

وقتی که این کتاب در قرن نوزدهم منتشر شد، تبلیغش این جمله بود: «کتابی از چارلز دیکنز؛ کسی که از او انتظارات بزرگ داریم.» دیکنز یک نویسندهٔ عامه‌پسند ولی در عین حال کلاسیک و منتقدپسند است. به همین خاطر بعضی او را «استیفن کینگ» زمان خودش می‌نامند. برخلاف بسیاری از هم‌عصرهای خود که بیشتر در مورد اعیان می‌نوشتند، قهرمانان داستانش از پایین‌شهر جامعه بیرون می‌آمدند (مثل اولیور توئیست، دیوید کاپرفیلد و پیپ در این داستان). همین هم باعث شده بود که این کتاب برای قشر پایین‌دست جامعه جذاب باشد.

بعضی از منتقدین کارهای دیکنز را پیش‌پا افتاده با پیرنگی قابل پیش‌بینی می‌دانستند. البته این جریان از منتقدان بیشتر در زمانی پررنگ بودند که داستان‌های جریان سیال خیال در قرن بیستم به اوج رسیده بود. در آن طرف، بسیاری نویسندگان هستند که دیکنز را دوست دارند و وقتی می‌خواهند از کتابی تعریف کنند، می‌گویند که یک اثر دیکنزی منتشر شده است. کما این که وقتی کتاب «پرندهٔ‌ طلایی» نوشتهٔ‌ «دونا تارت» منتشر شد، یکی از منتقدین چنین لقبی را به داستان تارت داد. تارت در یکی از مصاحبه‌های جوانی‌اش جملهٔ جالبی گفته بود. او گفت که اگر موقعی در بیمارستان بستری شود، قاعدتاً‌ از مادرش نمی‌خواهد که برایش فاکنر بیاورد چون فاکنر پیچیده است و ذهن را بیشتر خسته می‌کند. از این نگاه، نه کتاب تارت که جایزهٔ‌ پولیتزر را برده و نه کتاب انتظارات بزرگ دیکنز پیچیده نیستند. ساده‌اند اما از عمق برخورداند.

۲

چند اصل اصلی نویسندگی وجود دارد که بعضی نویسندگان درباره‌اش سهل‌انگارند. یک اصلش این که هر شخصیتی باید مثل خودش حرف بزند. در کتاب دیکنز این اصل به شکلی خارق‌العاده رعایت شده است. دیگر اصل روان بودن نوشته است. من کمتر نویسندهٔ کلاسیکی دیدم که این طوری نوشته باشد.

مثلاً (ترجمهٔ فی‌البداهه از خودم)

نام خانوادگی پدرم پیپریپ بود و اسم مسیحی‌ام فیلیپ. زبان کودکی‌ام این دو نام را بهتر از پیپ نمی‌توانست ادا کند. این شد که خودم را پیپ صدا کردم و همین اسم روی من ماند.  (اولین جملهٔ کتاب)

خواهرم، خانم جو گارگری، بیشتر از بیست سال از من بزرگ‌تر بود و همهٔ همسایه‌ها می‌دانستند که او مرا "با دست" بزرگ کرده بود. وقتی آن زمان خواستم معنی این حرف را بفهمم، با توجه به دست‌های سخت و سنگینش، و با توجه به این که همیشه دستش بالای من و شوهرش بود، فرضم بر این بود که او، مرا و شوهرش جو را "با دست" بزرگ کرده بود. (پاراگراف اول فصل دوم)

خانم جو، خانه‌داری تمیز بود و هنر بدیعی داشت در این که تمیزی‌اش را از کثیفی غیرقابل قبول‌تر و ناراحت‌تر کند. تمیزی مثل عبادت است و بعضی مردم همین کار را با دین می‌کنند. (ص ۲۳)

من نمی‌خواهم هر آنچه که برای من در زندگی‌ام گذشت را مثل یک شعر یا کتاب قصه بخوانم. ولی به شکل کوتاه و دم‌دستی می‌گویم. همین طوری زندگی‌ام را در زبان می‌ریزم: در زندان و بیرون زندان، در زندان و بیرون زندان، در زندان و بیرون زندان. (ص ۳۳۴)

۳

تعریفی که دیکنز از مفهوم نجیب‌زاده می‌دهد به کلی متفاوت است با تعاریف مرسوم جامعهٔ طبقاتی انگلیس. از نظر دیکنز، جو، شوهرخواهر پیپ، با وجود بی‌سوادی‌اش خیلی نجیب‌زاده‌تر است از خیلی‌ها. و چقدر خوب این مفهوم را تا آخر قصه به تدریج بیان می‌کند. 

پ.ن.

شنیده‌ام نسخهٔ تلخیص‌شدهٔ این کتاب را محسن سلیمانی با عنوان «آرزوهای بزرگ» ترجمه کرده بود. ایشان دو روز پیش از دنیا رفتند. خدایش بیامرزاد.

قفسه‌نوشت ۶: جادوهای داستان: چهار جستار داستان‌نویسی؛ نوشتهٔ حسین سناپور

از موقعی که غربت‌نشین شده‌ام، کتاب‌های ایران را از طریق کتاب‌هایی که دانشگاه می‌آورد دنبال می‌کنم. تازگی‌ها با پدیده‌ای مواجه شده‌ام که اسمش را فی‌البداهه می‌گذارم کتاب‌سازی. مثلاً نویسنده‌ای خیلی معروف است، آن وقت چهار تا نوشتهٔ بی‌ربطش را سر هم می‌کنند و به اسم کتاب به خورد ملت می‌دهند. مثلاً کتاب «تا سر زلف عروسان قلم» نوشتهٔ محمود دولت‌آبادی که گزیدهٔ بدون توضیح و حاشیه‌نویسی نوشته‌های کهن است. یا همین الان کنار دستم، کتاب «چگونه می‌توان داستان‌نویس شد؟» نوشتهٔ جمال میرصادقی است به قیمت ۵۵ هزار تومان. محتوایش چیست؟ شاید حدس بزنید یک کتاب مرجع است برای راهنمایی تازه‌کارها برای نوشتن. حدس تا حدی درست است البته با این توضیح که عمدهٔ کتاب داستان‌های کوتاه خود نویسنده است که لابلای فصول کتاب جا خوش کرده است تا به هفتصد و خرده‌ای صفحه و قیمت پنجاه و پنج هزار تومانی برسد. کتاب دیگری از همین نویسنده در کتابخانهٔ دانشگاه هست به اسم «داستان و داستان‌نویس» به همین سبک و سیاق.

در این میان، کتاب «جادوهای داستان»، کتاب‌سازی نیست ولی تا حدی چنین حسی را به آدم منتقل می‌کند. یعنی بد نیست و می‌توانست خیلی بهتر باشد. این کتاب، کتابی کوتاه شامل یک سخنرانی و چهار مقاله است. موضوع اصلی کتاب، تحلیل عناصر جادو و سیالیت خیال در داستان‌های رئالیسم جادویی و جریان سریال خیال است. یک فصل از کتاب اختصاص دارد به جادو در داستان‌های مارکز، بورخس و کافکا. فصلی دیگر در مورد وهم در داستان‌های ساعدی است. دو فصل دیگر در مورد داستان موقعیت و سیلایت خیال است. به نظرم به غیر از سخنرانی (به جای مقدمهٔ) کتاب، بقیهٔ نوشته‌ها نامسنجم و پراکنده هستند. شاید اگر خواننده همهٔ آن کتاب‌هایی که در این فصول اشاره شده است را خوانده و به یاد داشته باشد، بتواند تا حدی با کتاب ارتباط برقرار کند. درست مثل حسی که من از فصل آخر کتاب داشتم چون هم «خشم و هیاهو»ی فاکنر را خوانده بودم و هم «شازده احتجاب» گلشیری را. در مجموع این آش شله‌قلم‌کار، آش دهن‌سوزی نیست.

قفسه‌نوشت ۵: جین ایر، نوشتهٔ شارلوت برونته

آنا، امیلی و شارلوت برونته، دختران پاتریک برونته کشیش ایرلندی، جزء رازآمیزترین افراد در تاریخ ادبیات کلاسیک هستند. این سه خواهر، عمر طولانی‌ای نداشتند. آنقدر زیبا نبودند که بتوانند ازدواج کنند (به غیر از شارلوت که بیشتر از بقیهٔ خواهرها عمر کرد و یک سال بعد از ازدواج دیرهنگامش مرد)، و مهم‌تر از همه، استعداد عجیبی در نویسندگی داشتند. در دوره‌ای که بدبینی مفرطی نسبت به نویسندگی زن‌ها وجود داشت، این سه خواهر با نام‌های مردانه کتاب‌هایشان را منتشر کردند و بعد از انتشار این کتاب‌ها، بحث‌های بسیاری در مورد واقعی بودن این اسم‌های مردانه در میان منتقدان شکل گرفت. از میان آثار این سه خواهر، دو اثر در ادبیات کلاسیک انگلیس ماندگار شد: «بلندی‌های بادگیر» نوشتهٔ امیلی برونته و «جین ایر»‌ نوشتهٔ شارلوت برونته. هر دوی این کتاب‌ها در فهرست صدتایی «دیلی تلگراف» و «آبزرور» قرار گرفته‌اند و البته بلندی‌های بادگیر در فهرست‌های دیگری همچون فهرست «کتابخانهٔ نروژ» و حتی «سیاههٔ صدتایی» رضا امیرخانی وجود دارد. چندین اقتباس سینمایی و تلویزیونی از داستان جین ایر وجود دارد و از این جهت، این داستان هم‌تراز آثار ادبی بزرگ مانند «بینوایان» است. 

«جین ایر» به صورت روایت اول شخص نوشته شده است. حتی در عنوان کتاب تأکید شده که این کتاب یک زندگی‌نامه یا اتوبیوگرافی است. جین دختری است که پدر و مادرش را در خردسالی از دست می‌دهد و تحت سرپرستی دایی‌اش قرار می‌گیرد. بعد از مرگ زودهنگام دایی‌اش، زن‌دایی او تا مدتی جین را تحمل می‌کند ولی بالاخره تصمیم می‌گیرد جینِ ده‌ساله را به مدرسهٔ دینی مخصوص دختران یتیم بفرستد. این مدرسه زیر نظر مرد مذهبی‌ای به اسم براکلهرست مدیریت می‌شد. براکلهرست مردی خشک و نفرت‌انگیز بود که تنها هدفش تربیت دخترها در راه دین بود و روزگار را بر دانش‌آموزان مدرسه آنقدر سخت کرد که به خاطر بهداشت کم و سوءتغذیه بسیاری از دانش‌آموزان مدرسه جان سپردند. جین بعد از پایان درس و در هجده سالگی، شغلی برای خود دست و پا می‌کند و معلم سرخانهٔ دختری به اسم آدله در عمارت ادوارد راچستر می‌شود. ارتباط عاطفی راچستر و جین، داستان را به اوج می‌رساند و تقریباً ۷۰٪ انتهایی داستان پر از کش و قوس‌های عاطفی جین در مورد زندگی‌اش است. 

اگرچه این داستان، مانند داستان «بلندی‌های بادگیر»، قوت و عمق فکری رمان‌های کلاسیک روس را به هیچ وجه ندارد، دارای نقاط قوتی است که توانسته پس از گذر دهه‌ها، هنوز در میان بزرگ‌ترین آثار داستانی دنیا باقی بماند. روایت داستانی پیچیده اما سلیس طوری است که خیلی سخت بشود کتاب را زمین گذاشت و به فکر ادامه‌اش نبود. با آن که روایت شخص اول معمولاً دارای محدودیت دیدگاهی در شرح داستان است، اما به نویسنده این کمک را کرده که بتواند احساسات قهرمانش را بیان کند. در عین حال، نویسنده به دام توضیح به جای تصویر احساسات بقیهٔ شخصیت‌ها نیفتاده است. به عنوان مثال، به جای آن که مستقیماً بگوید که سنت‌جان خاطرخواه روزاموند اولیور شده است، حالت صورت او را مانند فشار دادن لب‌ها و سرخ شدن صورت بعد از دیدن روزاموند به زیبایی تصویر می‌کند. با وجود وجه عاشقانهٔ داستان، نحوی از محتوای سهل ممتنع در این داستان وجود دارد که باعث زیبایی بیشتر اثر شده است. جین ایر، نمایندهٔ شخصیت مستقل زن انگلیسی و قهرمان زنی است که در دورهٔ مردسالاری قرن نوزدهم، از جنگیدن نمی‌هراسد. حتی وقتی که کودک است حاضر به سر خم کردن مقابل خودخواهی پسردایی‌اش نمی‌شود. 

در این داستان دو گونه از مسیحیت به نمایش گذاشته می‌شود. مسیحیتی که فقط فدا شدن در راه خدا را می‌طلبد، چه از گونهٔ خشنش در شخصیت براکلهرست، یا گونهٔ مهربانانه‌اش در شخصیت هلن یا گونهٔ عقلانی‌اش در شخصیت سنت‌جان. مسیحیت دوم گونه‌ای است که جین ایر برای خود برگزیده است. او نه عشق بدون ازدواج (با ریچاردی که همسرش هنوز زنده است) را می‌پسندد و نه ازدواج بدون عشق (با سنت‌جان) را. از این نظر، این کتاب از «غرور و تعصب» نوشتهٔ «جین آستین» جلوتر است. در مجموع، این داستان هم سرگرم‌کننده است و هم آموزنده. البته همان طور که قبلاً اشاره کردم، در مقابل آثار کلاسیک روس از عمق کمتری برخوردار است.

قفسه‌نوشت ۴: پدران و پسران، ایوان تورگنیف

ایوان تورگنیف، هم‌عصر داستایوسکی و تولستوی بوده است ولی هیچ گاه به اندازهٔ آن‌ها مورد استقبال جامعهٔ ادبی روس قرار نگرفت. شاید دلیل اصلی این مسأله، جدا شدن از وطن و زندگی و منش غربی او باشد. در میان همهٔ آثار او، کتاب «پدران و پسران» هم در روسیه و هم در اروپا مورد استقبال فراوان قرار گرفت و آن‌طوری که من جستجو کردم، در بسیاری از فهرست‌های پیشنهادی منتقدان ادبی وجود دارد. 

روایت در «پدران و پسران» برخلاف کتاب‌های کلاسیک به دور از اطناب در توصیفات است. اگرچه در جاهایی از کتاب، مخصوصاً در فصل‌های آغازین، همین ایجاز باعث شده که نویسنده به دام "توضیح به جای تصویر" بیفتد، در مجموع این کتاب خوش‌خوان‌تر از بسیاری از کتاب‌های هم‌عصر خود شده است. بخش مهمی از داستان، برخلاف داستان‌های تولستوی، بر عهدهٔ مکالمه‌هاست و مکالمه‌ها از ضرب‌آهنگ مناسب و جذابی برخوردارند. در عین حال، نحوی از مبالغه در شخصیت‌های اصلی داستان پیدا می‌شود و این باعث می‌شود که آغاز داستان کمی آزاردهنده به نظر برسد. نویسنده به صورت هنرمندانه‌ای، خودش را کنار می‌کشد و به شخصیت‌هایش اجازه می‌دهد که جولان بدهند و در چالش‌های فکری خود داستان را جلو ببرند. خیلی سخت است بشود فهمید نویسنده هم‌فکر با کدام یک از شخصیت‌های داستان است. به نظرم همین نکته باعث شده که این کتاب با وجود برخی از ضعف‌ها در شخصیت‌پردازی و روایت، ماندگار شده است.

از این جا به بعد، ممکن است بخشی از داستان را لو بدهد.

قفسه‌نوشت ۳: نفوس مرده، نوشتهٔ نیکولای گوگول

خیلی‌ها، نیکولای گوگول را آغازگر سبک رئالیسم در داستان‌نویسی روسیه می‌دانند. او به پیشنهاد پوشکین، شاعر هم‌عصر خود، تصمیم می‌گیرد طرح پیشنهادی پوشکین در مورد خرید نفوس مرده را به رمان بلند تبدیل کند. برای نوشتن جلد اول داستان به خارج از روسیه می‌رود تا با تمرکز این کتاب را بنویسد. بالغ بر هشت سال نوشتن جلد اول کتاب طول می‌کشد. او بنا داشته که کتاب را در سه جلد به پایان برساند ولی زندگی زاهدانهٔ افراطی او در پایان عمر باعث شد که این رمان هرگز به پایان نرسد. او بر اثر افراط در روزه از دنیا رفت و هیچ وقت این کتاب را به پایان نرساند. حتی نسخهٔ پایان‌یافتهٔ جلد دوم را سوزاند و فقط بخش‌هایی از پنج فصل اول جلد دوم در دست است. با این وجود پنج فصل نیمه‌تمام جلد دوم خواندنی است. گوگول به طرز هنرمندانه‌ای فضای کلی جامعهٔ روس، ضعف نظام ارباب و رعیتی، سطحی بودن روشنفکران جامعه و فسادخیز بودن نظام اجتماعی را در رمانش به تصویر می‌کشد. همین شده که قله‌های ادبیات داستانی روسیه مانند تورگینف، تولستوی، داستایوسکی و چخوف به شدت تحت تأثیر سبک ادبی گوگول بوده‌اند. گرچه این رمان به صورت نیمه‌تمام باقی ماند و در زمانی نوشته شد که سبک رئالیسم در کودکی خود به سر می‌برد، برای خوانندهٔ معاصر هنوز خواندنی و زیباست. خاصه آن که در این داستان رگه‌های زیرپوستی طنز را می‌شود پیدا کرد. این رمان، مانند بسیاری دیگر از رمان‌های روسی، از نظر مضمون چندلایه است و بسته به سطح توقع و دید خواننده، لذتی متفاوت را به خواننده القا می‌کند. در پایین‌ترین سطح ممکن، یک اثر سرگرم‌کننده است و در سطوح بالاتر تاریخی، اجتماعی و روان‌شناسی قابل واکاوی است.

داستان روایت فضای دیوان‌سالارانه و مزورانه روسیهٔ پس از جنگ با ناپلئون است. در آن زمان، رعیت مانند ملک قابل خرید و فروش بود و اربابان، تعداد زیاد رعیت‌هایشان را مایهٔ فخر و مباهات می‌دانستند. در چنین فضایی، چیچیکوف، شخصیت اصلی داستان، ملک به ملک به اربابان سر می‌زند و از آن‌ها درخواست می‌کند که نفوس (سرف) مرده را به صورت صوری به او بفروشند. چیچیکوف در پی آن بود که با خرید نفوس مرده‌ای که هنوز مرگشان ثبت رسمی نشده بود، از امتیازهای اجتماعی و اقتصادی داشتن رعیت فراوان بهره ببرد. طبق قانون آن زمان در روسیه، به ازای هر رعیت مرد، مقدار تعیین‌شده‌ای وام قابل پرداخت بود و چیچیکوف در پی این بود که از این راه برای به دست آوردن سرمایه‌ای هنگفت استفاده کند. او به هر ملکی که سر می‌زد، با توجه به شخصیت ارباب، طوری حرف می‌زد تا ارباب را راضی کند که رعیت‌های مرده را به او بفروشد. به یکی که شخصیت غرب‌زده‌ای داشت، حرف از ارزش‌های انسانی می‌زند و به پیرزن بیوه‌ای که چند رعیت مرده دارد، پیشنهاد می‌دهد که با فروش نفوس مرده از شر مالیات سالانه نفوس اسماً زنده ولی در عمل مرده خلاص شود. در طی این رفت و آمدها، فضای ارباب رعیتی و روحیهٔ حقیر اربابان روس به شکلی طنزآمیز به تصویر کشیده شده است. طبق اذعان شخصیت اصلی داستان در بخش‌های پایانی جلد دوم، او هیچ راهی برای موفقیت از راه درست نداشت و در پی آن بود که از ضعف قانونی موجود استفاده کند و یک‌شبه راه صدساله را بپیماید. داستان از جایی جذاب می‌شود که یکی از اربابان دندان‌گرد، حاضر به فروش نمی‌شود و قضیهٔ فروش نفوس مرده را لو می‌دهد. در صحنه‌ای از داستان، چند فرد بلندمرتبهٔ حکومتی با هم نشسته‌اند و در مورد این که چیچیکوف چه کسی است، بحث می‌کنند. نکتهٔ طنز این داستان همین جاست که یکی از آن‌ها می‌گوید که چیچیکوف همان ناپلئون است که بعد از جنگ غیبش زده. نویسنده به طرز هنرمندانه‌ای به غفلت جامعهٔ روسیه از ضعف‌های نظام فسادخیزشان اشاره می‌کند. انگار به ذهن این افراد هم خطور نمی‌کرده که چنین فرد کلاهبرداری ممکن است خودی و روس باشد. 

اما نکتهٔ آخر آن که رگه‌هایی از خواست عمومی برای جنبش‌های کمونیستی در این کتاب پیداست. قاعدتاً‌ می‌شد انتظار داشت از جامعه‌ای که از نظام برده‌داری به ستوه آمده، سال‌ها بعد رو به نظام کمونیستی بیاورد.