قفسه‌نوشت ۲۰۲: نخل و نارنج؛ از وحید یامین‌پور

 

 

یامین‌پور در اولین اثر داستانی‌اش خواسته زندگی شیخ انصاری، از علمای شیعهٔ اهل دزفول در دورهٔ قاجار، را به تصویر بکشد. در این رمان تأثیرات سبکی از نادر ابراهیمی مشهود است.

 

این داستان حتی به مرحلهٔ داستان‌شدن نزدیک نشده است. ویژگی‌های بارز این اثر خطاهای فاحش روایتی است و توضیحات بیرون از متن داستان چه به صورت پاراگراف درون‌متنی و چه به صورت ته‌نوشت! تحمل این داستان برای کسی که مأنوس به ادبیات داستانی جدی است بسیار دشوار است (نگفتم که فقط تا صفحهٔ ۷۰ خواندم؟). اثری از تلاش برای فضاسازی، شخصیت‌پردازی و تکامل‌بخشی به امر زبانی دیده نمی‌شود. صرفاً به نظر می‌رسد نویسنده تکلیفی بر دوش خود می‌دیده و با نوشتن این اثر بار سنگین تکلیفش را سبک کرده است. حالا این که این کتاب به چاپ ۴۴ام در نسخه‌ای که دارم رسیده ظاهراً مربوط به ناشرش (انتشارات جمکران) و مخاطبانش (احتمالاً طلبه‌ها و مذهبی‌های سنتی) است نه قوت اثر. اصلاً این اثر قوت ویژه‌ای ندارد. بیشترش ضعف است. 

 

قفسه‌نوشت ۲۰۱: امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور؛ از سید محمدکاظم قزوینی

 

ابوبصیر گوید به امام صادق(ع) عرض کردم:

 

«ان العامة تزعم ان قوله « و یوم نحشر من کل امة فوجا» عنی فی یوم القیامة . فقال ابو عبدالله (ع): فیحشرالله یوم القیامة من کل امة فوجا و یدع الباقین؟ لا و لکنه فی الرجعة. و اما آیة القیامة «و حشرنا فلم تعادر منهم احدا»

 

اهل سنت در مورد سخن خداوند (متعال ) که می فرماید: «روزی که از هر امتی گروهی را محشور می کنیم » می‌پندارند که منظور، روز قیامت است. امام فرمودند: آیا این‌چنین است که خداوند در روز قیامت از هر امتی گروهی را محشور و بقیه را رها می‌کند؟ چنین نیست. بلکه منظور آیه از حشر گروهی از هر امتی، در روز رجعت است و آیه قیامت آن است که حق تعالی می‌فرماید: «همه را محشور می کنیم و از کسی چشم‌پوشی نمی‌کنیم.»

قفسه‌نوشت ۲۰۰: من منچستریونایتد را دوست دارم؛ از مهدی یزدانی خرم

 

این رمان دومین کار منتشرشدهٔ مهدی یزدانی خرم است. این رمان عمداً به شکل هذیان‌گویانه‌ای روایت شده است. از زاویهٔ دید دانشجوی تاریخ مبتلا به سرطان در خیابان‌های تهران معاصر که می‌رود در گذشتهٔ زمان کودتای دههٔ سی و به صورت دستش‌ده هر دو صفحه یک‌بار با اتفاق مشمئزکننده‌ای از آدمی به آدمی دیگر (و گاهی روحی دیگر) منتقل می‌شود. نویسنده روی هیچ نقطه‌ای توقف نمی‌کند تا فرصت فکر کردن بدهد. ناخودآگاه یاد تمرین‌های نوشتن افتادم: از این حرف‌ها که موقع نوشتن قلم را بسپار به تخیل که هر کجا خواست برود. همان‌طور که از معرفی کتاب آمده است، این رمان یک کار تجربی است و قرابتی با کارهای سینمایی دارد. سبک نوشتنش شبیه نماهنگ آغازین برنامهٔ کودک شبکهٔ دو در دههٔ هفتاد است: 
تیک و تیک و تیک ساعت خونه میگه که حالا وقت مهمونه / دریا رو ببین آبی آبی شنا می کن سه تا مرغابی / از آسمون میریزه پایین دونه های برف به روی زمین / اتل و متل قالیچه رنگی حالا بسازیم یه آدم برفی

https://www.youtube.com/watch?v=WFZFDV1c9Xg&ab_channel=PERSIANSTAR

 

هی از یک نقطه به نقطهٔ دیگری می‌رود. این‌قدر هم اتفاقات داستان دور از ذهن و مبالغه‌آمیزند که هیچ جایی را برای منِ مخاطب برای اندیشیدن نمی‌گذارد. در یک کلام، این کار شاید در ادبیات فارسی از نظر سبکی جدید باشد اما در مجموع کتابی ضعیف و ناماندگار است.
 

قفسه‌نوشت ۱۹۹: پذیرفتن؛ از گروس عبدالملکیان

دست‌های هم را گرفته بودیم

تو در شب قدم می‌زدی

من

در تاریکی

قفسه‌نوشت ۱۹۸: تماشایی؛ از میلاد عرفان‌پور

 

به دنیا می‌رسی اما دریغا این رسیدن نیست
کمی آرام‌تر! اینجا امید آرمیدن نیست

قفسه‌نوشت ۱۹۷: حفره‌ها؛ از گروس عبدالملکیان

 

می خواستم بمانم،
رفتم.
می خواستم بروم،
ماندم.
نه رفتن مهم بود و
نه ماندن...
مهم
من بودم
که نبودم.

 

-ص 26-

قفسه‌نوشت ۱۹۶: واقعیت‌مداری؛ نوشتهٔ هنس راسلینگ

این کتاب با عناوین «واقعیت» و «واقع‌نگری» ترجمه شده است که به نظرم هیچ‌کدام از ترجمه‌ها نه درست هستند نه معنای کلی را می‌رسانند. 

 

در آغاز نوشتن کتاب، نویسنده درگیر سرطان می‌شود، و فرزند و همسر فرزندش کتاب را به انتها می‌رسانند. نویسندهٔ این کتاب که تخصص‌اش سلامتی عمومی است و به خاطر نوع شغلش در بسیاری از مناطق کم‌بهرهٔ دنیا مانند افریقا زیسته است، و به بسیاری از کشورهای در حال توسعه مانند ایران سر زده است و از نزدیک شاهد تغییرات جهانی بوده است، با استفاده از آمار و ارقام رسمی سعی دارد به مخاطب القا کند که دنیا آن طور که همه فکر می‌کنند وضع بدی ندارد. وضع عمومی بهداشت ارتقا یافته است، امید به زندگی بهتر شده است، نرخ مرگ نوزادان بسیار کاسته شده و از آن طرف نرخ فرزندآوری کم شده است. او در مورد کم شدن نرخ فرزندآوری از ایران مثال می‌زند که چگونه در حرکتی تحول‌مدارانه نرخ فرزندآوری در اوایل دههٔ نود میلادی کاهش یافت. از نظر نویسنده که ابایی ندارد که بگوید ارزش‌های ذهنی‌اش بر اساس لیبرال دموکراسی است، دنیا با سرعت به سمت بهتر شدن می‌رود و شاید به همین خاطر باشد که اوباما، بیل گیتس، و همسر (حالا سابق) گیتس از این کتاب تعریف و تمجید کرده‌اند. 

 

در مجموع کتاب بسیار جالب با اطلاعات ظاهراً دقیق است. اما جالب‌ترین تکهٔ کتاب هشدار به پنج خطر اصلی که جهان را تهدید می‌کند است. اولین هشدار نسبت به بیماری‌های واگیر از جنس آنفلونزاست که می‌تواند کل دنیا را فلج کند: دو سال پس از انتشار کتاب کرونا جهان را فراگفت. هشدار دیگران تغییرات سریع اقلیمی است که نمونه‌هایش هر روز بیشتر می‌شوند. هشدار دیگر نویسنده آن است که دنیا دیگر مانند گذشته غرب‌محور نخواهد بود و دور نباشد که چندین کشور توسعه‌یافته از آفریقا قد علم کنند. به همین خاطر او صاحبان کار و سرمایه را تشویق می‌کند که به بازاری فراتر از اروپا و آمریکای شمالی بیندیشند.
 

قفسه‌نوشت ۱۹۵: نظر به درد دیگران؛ از سوزان سونتاگ

این کتاب که در سال ۲۰۰۳ منتشر شده است، جستارهای «سوزان سونتاگ» منتقد و نویسندهٔ شهیر آمریکایی است در مورد نمایش داده شدن رنج انسان‌ها در عکس. از زمانی که عکس‌هایی از جنگ اسپانیا به دست ویرجینیا وولف رسید و او را به تأمل دقیق واداشت تا ۱۱ سپتامبر که تصاویر دهشتناک آن دست به دست شد، تا فضای تعزیهٔ امام حسین که مردم ایران را هر سال به گریه می‌اندازد، همه موضوعات مورد بررسی نویسنده در این کتاب کوتاه است. او در این میانه کنایه‌هایش را به ظلمی که به مردم فلسطین روا شده است و حتی نظام سرمایه‌داری در کتاب جا می‌دهد.

 

اگر سونتاگ زنده می‌ماند و اینستاگرام را می‌دید، احتمالاً کتابی می‌نوشت با عنوان «نظر به خوشی‌های ساختگی دیگران»!
 

قفسه‌نوشت ۱۹۴: مرگ ایوان ایلیچ و دیگر داستان‌ها؛ از لئو تولستوی

این کتاب مجموعهٔ چهار داستان بلند (نوولا) از تولستوی است که در فاصلهٔ یک سال هر کدام را جداگانه و با فاصلهٔ زمانی از یکدیگر خوانده‌ام. 

داستان اول با زاویهٔ دید و روایت زنی سرشار از احساسات بیان می‌شود و مضمونش در واقع نگاه اخلاقی واقع‌بینانهٔ تولستوی است که تجلی‌اش در رمان بلند او، آناکارنینا، آشکار است.

داستان دیگر، «مرگ ایوان ایلیچ» را قبلاً با ترجمه‌ای دیگر خوانده بودم و هنوزاهنوز به نظرم بهترین کار تولستوی است. داستانی با مضمون درد و مرگ و مفهوم زندگی. 

سومین داستان «سونات کرویتسر» از زوایهٔ دید مردی است که همسرش را به خاطر فضای مخلوط از غیرت و تعصب به قتل رسانده و اصلاً‌ از کارش پشیمان نیست. شاید بشود بخشی از دیدگاه‌های ضدموسیقی تولستوی را در این داستان که در سال‌های آخر زیستن‌اش نوشته است جست. یادم هست سال‌ها پیش کتابی مذهبی با مضمون ضررهای موسیقی و دلایل حرمت‌اش خوانده بودم و جملاتی از تولستوی در این باب آورده بود که بسیار شبیه به گفته‌های راوی این داستان است. آن کتاب را الان قاعدتاً ندارم و نمی‌دانم مرجع آن حرف‌ها کجا بود.

داستان آخر، «حاجی مراد»، روایت جنگاور چچنی است که به دلایل مختلف خودش را تسلیم ارتش روس می‌کند ولی بعداً اتفاقاتی می‌افتد که در این میانه ما با فضای روسیه‌ٔ آن زمان در جنگ با مسلمانان آشنا می‌شویم. روسیه‌ای که برای رسیدن به آب‌های گرم سعی در تصرف بخشی از ایران را دارد که در نهایت منجر به عهدنامهٔ ترکمانچای می‌شود. فضای رخوت و تفرعن امپراتور روس، رقابت‌های داخلی بین والیان مسلمان و در نهایت جنایاتی که روسیه در حق مردم مسلمان کرده است در این داستان بلند هویداست.

اگر بخواهیم قیاسی مع‌الفارق داشته باشیم، تولستوی مانند سعدی است و داستایوسکی مانند حافظ. اولی ساده‌نویس و اخلاق‌گراست و دومی رند و پیچیده‌گو. هر کدام در جایگاه خودشان عالی هستند.
 

قفسه‌نوشت ۱۹۳: خیلی دورتر؛ از جاناتان فرنزن

این کتاب مجموعه مقالات، سخنرانی‌ها و نوشته‌های سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۱۰ از «جاناتان فرنزن» نویسنده و داستان‌نویس آمریکایی است. مضمون نوشته‌ها مختلف است. اما می‌شود به چند بخش تقسیمش کرد: نقد دنیای مدرن و فناوری، پرنده‌ها، نقد کتاب دیگران، و نویسندگی. نام کتاب در واقع ترجمهٔ اسم جزیره‌ای دورافتاده است که فرنزن پس از خودکشی دوست نویسنده‌اش، «دیوید فاستر والاس»، به آن پناه می‌برد. او بخشی از خاکستر دوستش را با خودش می‌برد که در آن جزیره بپراکند. این جزیره دقیقاً همان جزیره‌ای است که «رابینسون کروزو» در آن گم شده است و به همین خاطر فرنزن نقبی به فضای ادبیات، تنهایی و چرایی اتفاقات پیرامون ادبیات می‌پردازد.
 
فرنزن پس از سال‌ها درگیری روحی و دل‌زدگی شدید از دنیای مدرن به شکلی جنون‌آمیز به پرنده‌ها علاقه‌مند شده است و برای دیدن گونه‌های نادر پرنده‌ها به جاهای مختلف سر زده است. از دیدگاه پرنده‌دوستی زیاد او بسیاری از نوشته‌هایش در این موضوع خسته‌کننده است اما اطلاعات جانبی که در مورد انقراض پرنده‌ها بر اثر آلودگی هوا، جنگل‌زدایی و ساخت و سازهای بی‌رویه می‌دهد خیلی جالب و البته ترسناک است. او حتی برای بررسی فکرهایش مدتی به چین سفر کرده است و چین را مدرن‌ترین کشور دنیا می‌یابد: از نظر او مدرن‌ترین یعنی کثیف‌ترین و وحشتناک‌ترین. او در اتاق هتلش در طبقهٔ هفتاد و چندم است ولی آنچه روبرویش است دود غلیظ حاصل از وارونگی هواست.

 

او از دنیای مجازی گریزان است اما وقتی دلایلش را بیان می‌کند می‌توان به او حق داد. در کتاب مقالات قبلی‌اش «چگونه تنها بودن» نیز به گریزان بودن از تلویزیون اشاره می‌کند. در کتاب حاضر، گریزی به اتفاقات ۱۱ سپتامبر می‌زند: رسانه‌ها فضا را ملتهب تصویر می‌کنند اما او که از رسانه‌ها بی‌خبر است دنیای روزمرهٔ شهر نیویورک را زیاد متفاوت از گذشته نمی‌بیند. در مقاله‌ای دیگر به لوث شدن «دوستت دارم» در فضای جدید می‌پردازد. او دلش می‌لرزد وقتی این جمله را در خیابان یا در صف قطار از فرد کناری‌اش که با تلفن حرف می‌زند می‌شنود: مگر قرار نبود این جمله خاص باشد و در خصوصی‌ترین لحظهٔ زیست انسانی بگنجد؟ او داستایوسکی را به خاطر تحلیل دقیقش از اعتیاد در «قمارباز» می‌ستاید و انسان جدید را معتاد به اینترنت و گوشی تلفن می‌بیند: دقت کنید این مقالات برای قبل از ۲۰۱۰ است و حالا این قضیه خیلی افتضاح‌تر شده است.

 

به نظرم یکی از قشنگ‌ترین مقالات او در مورد «رمان خودنوشت» است. نظرات فرنزن در مورد ادبیات بسیار بی‌پرده است. او آلیس مونرو (داستان‌نویس کانادایی) را می‌ستاید، سر تعظیم به رمان روس قرن نوزدهم (گوگول، داستایوسکی، تورگنیف، تولستوی و بسیاری دیگر) فرو می‌آورد اما در عین حال بی‌پرده می‌گوید که لذت چندانی از «ویرجینا وولف» و «جیمز جویز»‌ نمی‌برد. او بارها «فیلیپ راث» رمان‌نویس معاصر آمریکایی را به باد انتقاد می‌گیرد: جالب است این سطح از اختلاف سلیقه وقتی مثلاً سلمان رشدی «فیلیپ راث» را بهترین نویسندهٔ زندهٔ دنیا می‌بیند (در سال ۲۰۱۷، یک سال قبل از فوت راث). حتی اخیراً دیدم فرنزن با کنایه می‌گوید که نمی‌فهمد چرا خیلی‌ها «ای. ام. فاستر» را جدی می‌گیرند. 

 

اندک مقالات نقد کتاب‌های دیگران را نخواندم چرا که آن کتاب‌ها را نخوانده بودم.